در این نوشتار، پس از اشاراتی کوتاه و گذرا به تعریف و مبانی تفسیر اجتهادی قرآن و بیان تفاوتهای آن با سایر شیوههای تفسیری، سه مؤلفه مهم در تفسیر عقلی ـ اجتهادی، بیان، شرح و نمونهیابی شده است، که عبارتند از: 1. توسعه مفهومی و الغای خصوصیت؛ 2. تطبیق مصداقی ؛ 3. تحلیل گری و مفهوم شکافی.مراد از توسعه مفهومی، گسترش مفهوم آیه و سرایت آن از «مورد» به غیر آن است.مفهوم شکافی نیز به معنای شکافتن مفهوم آیه به سمت عمق است، بر خلاف توسعه مفهومی که حرکت در سطح آیه و پیشروی عرضی است. برای هر یک از این مؤلفهها، نمونههایی از روایات تفسیری و متون تفسیری ارائه شده است و به دلیل وضعیت بهتر تفسیر اجتهادی در تفاسیر جدید، نمونهها بیشتر از تفاسیر قرن حاضر، انتخاب شدهاند.