مرامنامه اخلاقی در علوم: چیستی، چرایی و روش تهیه

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد بازنشسته دانشگاه علامه طباطبایی

2 استادیار سنجش و اندازه‌گیری دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

چکیده
به‌رغم پیشرفت‌های بسیار‌‌، در حوزۀ تهیه و تنظیم مرامنامه‌های اخلاقی کار زیادی در ایران انجام نشده است. در نتیجه، تعارض‌های اخلاقی در فعالیت‌های اجتماعی و علمی به آسیبی جدّی در جامعه بدل شده‌اند. از آن‌جاکه در سال‌های اخیر بسیاری از متخصصان دغدغۀ ارائه دستورالعمل‌های اخلاقی - مبتنی بر فرهنگ ایرانی اسلامی - داشته‌‌اند‌‌، تدوین شیوه‌نامه و روش تنظیم این مرامنامه‌ها بایسته و ضروری است. مقالۀ حاضر با هدف تدوین روش‌ تهیۀ این مرامنامه‌ها انجام شد. نتایج بررسی‌‌ها نشان داد تهیۀ ‌‌مرامنامه‌‌ها از شش مرحله تشکیل یافته است: 1) یافتن مواردی که نیاز به تصمیم اخلاقی دارند‌‌‌‌؛ 2) مشخص ساختن دست‌اندرکاران نیازمند به کدهای اخلاقی‌‌‌‌؛ 3) بازشناختن چالش‌های اخلاقی در آن علم‌‌‌‌؛ ۴)تعیین اصول اخلاقی‌‌‌‌‌‌؛ ۵) تعیین رویکرد مبنایی در اخلاق و ‌‌۶) تدوین مرامنامۀ اخلاقی در آن علم. البته‌‌، لازم به ذکر است ملاحظاتی برای پیش از تهیۀ مرامنامه و برای استفاده از آن هم مطرح شده است.[1]
 


[1]. مقاله حاضر مستخرج طرحی با عنوان «روش‌شناسی تهیه مرامنامه اخلاقی در علوم» به کد طرح 9۴10۶0 ُ«صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور»  معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری‌‌، انجام شده است.

تازه های تحقیق

ملاحظاتی در مورد استفاده از مرامنامه‌‌ها

در مرامنامه‌های اخلاقی از کلی‌گویی احتراز می‌شود‌، ‌‌بلکه بیشتر  به مواردی که به علت ابهام‌‌، باعث دودلی می‌شود، پرداخته می‌شود. متأسفانه برخی مرامنامه‌هایی که اخیراً منتشر شده‌اند، بسیار مختصر بوده و آن‌چنان کلی هستند که تقریباً هیچ شناخت افزون‌تری را به ذینفعان نمی‌دهد. در نتیجه، این مرامنامه‌ها جنبۀ تزئینی پیدا می‌کنند و نمی‌توانند برای دست‌اندرکاران راهگشا باشند. مرامنامه‌های اخلاقی باید بتوانند ابهام‌های اخلاقی را برطرف کنند و مبنایی روشن برای تنظیم روابط بین افراد ارائه دهند به‌گونه‌ای که بتوان به‌خوبی در خصوص واقعه‌ای که اتفاق افتاده است، بر آن اساس قضاوت اخلاقی داشت.

مرامنامه‌های اخلاقی صرفاً روشنگر وظایف اخلاقی افراد هستند، ولی تضمینی برای اجرای آن نمی‌دهند. متخلق بودن به اخلاق‌‌، راه‌های عملی دیگری می‌طلبد که باید در علوم تربیتی و نهادینه‌سازی منش اخلاقی به آن پرداخت. لازم است پس از تدوین مرامنامه‌های اخلاقی‌‌، راهکارهایی اجرایی برای پیاده نمودن آن در محیط‌های علمی ارائه کرد و سپس برای اجرایی کردن آن و فراگیری آن در میان دست‌اندرکاران آن رشتۀ علمی اقدام‌های لازمی را داشت. این نوع کار از حیطه این تحقیق خارج است. از این‌رو‌‌، باید در تحقیق‌هایی دیگر راه‌هایی برای نهادینه‌سازی منش اخلاقی در فعالان علمی ارائه کرد و بداخلاقی‌ها را از جامعۀ علمی زدود.

دستورهای اخلاقی الزام‌های لازم را برای افراد به‌وجود نمی‌آورند. در یک محیط اجتماعی که التزام به وظایف اخلاقی اهمیت دارد باید پس از تدوین دستورالعمل‌های اخلاقی به فکر نظام‌های حقوقی و جزایی برای تثبیت این وظایف بود و بر اساس آن مرامنامه‌ها نه‌تنها وظایف هر یک از دست‌اندرکاران را مشخص نمود‌‌، بلکه حقوقی که طرف مقابل او به علت وظیفه اخلاقی نفر اول واجد می‌شود، معین کرد و برای اِحقاق حقوق ناشی از آن برنامه‌هایی را داشت. عدم پایبندی به وظایف اخلاقی‌‌، نیز به نظام‌هایی جزایی در یک رشته علمی دارد که باید پس از معین شدن دستورهای اخلاقی نسبت به تنظیم آن و ضمانت اجرایی آن اقدام شود.

قالب اصلی مرامنامۀ اخلاقی مشخص‌کنندۀ بایدها و نبایدهاست و نمی‌توان آن را به‌صورت توصیه‌ای و یا تبلیغی ارائه کرد. توصیه‌ها ناظر به روش پایبندی به اخلاق هستند‌‌؛ درحالی‌که مشخص شدن وظایف اخلاقی یک امر است و پایبندی به آن یک موضع دیگر‌‌؛ اولی مربوط به علم نظری در اخلاق است و دومی ناظر به روش‌های تربیتی و درگیر شدن با دومی ابهام‌های چالش‌برانگیز را برطرف نمی‌کند. از این‌رو‌‌، باید ابتدا وظایف اخلاقی دقیقاً مشخص شوند سپس راهکارهای اجرایی برای تخلق به اخلاق ارائه شود. بدیهی است ذکر مرامنامۀ اخلاقی و نصب العین داشتن آن خود می‌تواند به‌گونه‌ای پایبندی به اخلاق را تقویت کند و در مواقعی که بداخلاقی‌ها ناشی از نبودن حساسیت اخلاقی است، در ایجاد حساسیت اخلاقی مؤثر باشد‌‌، ولی این نقش دوم نباید نقش تبیین‌کنندگی آن را از بین ببرد.

استفاده از دست‌اندرکاران و همفکری با آن‌ها در فرایند تدوین مرامنامه‌های اخلاقی‌‌، موضوعات اخلاقی را از حالت ناخودآگاه آن افراد به خودآگاه تبدیل خواهد کرد و خودِ دست‌اندرکاران سعی خواهند کرد تا حدود و ثغور دستورات اخلاقی را استنباط کنند. این روش نه‌تنها به تدوین مرامنامه کمک خواهد کرد‌‌، بلکه به تنظیم روابط انسانی و تخلّق به دستورات اخلاقی خواهد انجامید.

تعهدنامه‌های اخلاقی و پیرابند اداری اخلاقی در قالبی متفاوت از مرامنامه ارائه خواهد شد‌‌؛ زیرا تعهدنامه‌های اخلاقی برای ایجاد پایبندی به اخلاق تنظیم می‌گردد نه برای روشنگری وظایف اخلاقی. از این‌رو‌‌، نباید هریک بجای دیگری تنظیم گردد (مثلاً در مرامنامۀ اخلاقی نمی‌توان از واژه‌هایی همچون «ما قول می‌دهیم که» و «ما خود را موظف می‌دانیم که» که یک تعهد شخصی است استفاده کرد).

نگارنده‌‌، برای مشخص ساختن مبنای اخلاقی بر اساس نگرش اسلامی- ایرانی مقاله‌ای را برای اخلاق پزشکی تنظیم کرده است که می‌تواند مدل مناسبی برای تدوین مرامنامۀ اخلاقی بر اساس نگرش اسلامی- ایرانی باشد (آیت‌اللّهی‌‌، 1381). این مقاله صرفاً به مقولۀ اخلاق پزشکی پرداخته است. سپس این مدل در طرحی که برای تنظیم مرامنامۀ اخلاقی در فضای مجازی برای مرکز ملی فضای مجازی انجام شده بود نیز تنظیم شد (آیت‌اللّهی‌‌، 1394). به نظر می‌رسد این مدل به‌راحتی قابل‌تعمیم به کلیه شاخه‌های علوم است و می‌توان آن را مبنایی برای مرحلۀ پنجم در این مقاله دانست و در نتیجه بر آن اساس نسبت به تدوین کدهای اخلاقی در رشته‌های مختلف اقدام کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Moral Code of Conduct in Sciences: It's Essence, Argument and Method of Preparation

نویسندگان [English]

  • Hamid Reza Ayatullahi 1
  • Sa'eed Akbari Zardkhaneh 2
1 Corresponding author, retired professor of Allamah Tabatabaii University
2 Assistant professor of assessment and measurement, Shahid Beheshti University
چکیده [English]

Despite great progresses in Iran, there are very few works on the making and formulation of moral codes of conduct. As a result, moral conflicts in social and scientific activities have turned into a serious pathology in society. Since many specialists have been concerned about providing moral codes based on Islamic-Iranian culture in recent years, it is necessary to compile the regulations and method of formulation of these codes of conduct. The present paper was written with the aim of compiling a method of formulation for these codes of conduct. Findings show that the formation of codes of conduct has six stages which are as follows: 1. Finding  cases which need moral decisions; 2. Specifying those in charge who need moral codes; 3. Recognizing moral challenges in that science; 4. Determining moral principles; 5. Specifying a fundamental approach in Ethics; and (6) Formulating a moral code of conduct in that science. Of course, it should be noted that some considerations have been proposed regarding the pre-preparation of the code of conduct and also for its utilization.[1]
[1]. The paper has been extracted from a project entitled "methodology of formulating moral code of conduct


in sciences" codified as 941060 " for the Foundation for Supporting Researchers and Technologists of the country", Presidency of the Islamic Republic of Iran, Vice Presidency for Science and Technology.

کلیدواژه‌ها [English]

  • moral code of conduct
  • methodology
  • ethics
  • sciences
-   آیت‌اللّهی‌‌، حمیدرضا. (1383). تأثیر بستر دینی در پیشرفت علم. پژوهش‌های فلسفی-کلامی‌‌. 4 (1)‌‌، ص75-65.
-   آیت‌اللّهی‌‌، حمیدرضا. (1394) مرامنامه اخلاقی برای فضای مجازی‌‌. تحقیق برای مرکز ملی فضای مجازی که در سایت آکادمیا نیز منتشر شده است.
-   آیت‌اللّهی‌‌، حمیدرضا. (١٣٨۶). جستارهایی در فلسفه و دین‌پژوهی تطبیقی. قم: انتشارات طه.
-   آیت‌اللّهی‌‌، حمیدرضا. (1387). انقلاب اسلامی و اضمحلال حاکمیت فکری انسان‌محوری. مجله علمی-ترویجی خط اول: رهیافت انقلاب اسلامی‌‌. 2 (7)‌‌، زمستان 1387.
-   آیت‌اللّهی‌‌، حمیدرضا. (1388). مدلی برای ساختار اصلی اخلاق پزشکی اسلامی‌‌. مجله اخلاق و تاریخ پزشکی‌‌. مجله علمی-پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی تهران‌‌. 2 (2)‌‌، بهار 1388.
-   آیت‌اللّهی‌‌، حمیدرضا‌‌؛ احمدی‌‌، فاطمه. (1388). بررسی مقایسه‌ای روابط علم و دین در الهیات جدید مسیحی (با تأکید بر آراء مک گراث‌‌، باربور و تد پیترز)‌. فصلنامه علمی -پژوهشی ادیان و عرفان‌‌. 42 (1)‌‌، پاییز و زمستان 1388.
-   آیت‌اللّهی‌‌، حمیدرضا (1394). مرامنامه اخلاقی برای فضای مجازی‌‌. مرکز ملی فضای مجازی‌‌.
-   http: //majazi. ir/pdf/maramname. pdf
-   پالمر‌‌، مایکل. (1385). مسائل اخلاقی‌‌. ترجمه: علی‌رضا آل‌بویه‌‌. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
-   جوادی آملی، عبدالله. (1384). حق و تکلیف در اسلام‌‌. قم: مرکز نشر اسراء.
-   ریچلر‌‌، جیمز. (1387). فلسفۀ اخلاق.ترجمه: آرش اخگری‌‌. تهران: انتشارات حکمت.
-   سبحانی‌‌، جعفر. (1379). مدخل مسائل جدید در علم کلام‌‌. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
-   سبحانی‌‌، جعفر. (1381). حسن و قبح عقلی یا پایه‌های اخلاق جاودان‌‌. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
-   طباطبایی‌‌، سید محمد حسین (علامه طباطبایی). (بی‌تا). فرازهایی از اسلام‌‌. تهران: جهان‌آرا.
-   الطوسی‌‌، نصیرالدین. (1367). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد‌‌. قم: انتشارات شکوری.
-   فرامرز قرا ملکی‌‌، احد‌‌؛ درخشانی‌‌، لعبت‌‌؛ رضایی شریف‌آبادی‌‌، سعید. (1390). اخلاق حرفه‌ای در کتابداری و اطلاع‌رسانی تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی.
-   فرانکنا‌‌، ویلیام. کی. (1385). فلسفۀ اخلاق. (چاپ دوم‌‌). ترجمه: هادی صادقی. قم: کتاب طه.
-   لاریجانی‌‌، باقر. (1381). اخلاق در پژوهش‌های پزشکی. تهران: برای فردا.
-   مشکینی‌‌، علی. (1383). درس‌هایی از اخلاق. ترجمه: حسین استادولی. قم: انتشارات الهدی.
-   مصباح‌‌، مجتبی. (1384). بنیاد اخلاق‌‌. قم: انتشارات مؤسسه امام خمینی (ره).
-   مطهری‌‌، مرتضی. (1362). فلسفه اخلاق‌‌. قم: بنیاد 15 خرداد.
-   مطهری‌‌، مرتضی. (1382). عدل الهی‌‌، تهران: انتشارات صدرا.
-   نصیری‌‌، منصور. (1383). روش‌شناسی علم و الهیات (بررسی و نقد دیدگاه ننسی مورفی)‌‌. قم: مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
-   هال‌‌، ال. دبلیو اچ. (1363). تاریخ و فلسفۀ علم‌‌، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ‌‌. تهران: انتشارات سروش.
 
-   Bird, S. and Spier, R. (1995). Welcome to Science and Engineering Ethics, Science and Engineering Ethics 1, 1: 2–4.
-   Garte, S. (1995). Guidelines for Training in the Ethical Conduct of Research, Science and Engineering Ethics 1: 59–70.
-   Hedges, S. (1997). Time bomb in the crime lab, US News and World Report, 24 March: 22–24.
-   Hilts, P. (1996). Noted finding of science fraud is overturned by a federal panel, New York Times, 22 June: A1, A20.
-   Kohlberg, L. (1984). Essays on Moral Development. Vol. 2, The Psychology of Moral development, San Francisco: Harper & Row
-   Murphy, N. (1997). Reconciling Theology and Science; London: Cornell University Press.
-   Nasr, Seyyed Hossein, (1996). Religion and the Order of Nature, New York, NY Publisher,
-   Reiser, S. (1993). The ethics movement in the biological sciences: a new voyage of discovery, in R. Bulger, E. Heitman, and S. Reiser (eds). The Ethical Dimensions of the Biological Sciences, New York: Cambridge University Press.
-   Resnik, D. (1998). The Ethics of Science: An Introduction, London and New York: Routledge.
-   Rest, J. R. (1984). The major components of morality. In W. Kurtines & J. Gewirtz (Eds.), Morality, Moral Behavior, and Moral Development (pp. 24-40). New York: Wiley.
-   Rest, J. R. (1986). Moral Development: Advances in Research and Theory. New York: Praeger Press.
-   Rest, J. R., & Narvaez, D. F. (1994). Moral development in the professions. Psychology and Applied Ethics.
-   تمامی آدرس‌های اینترنتی ذیل در تاریخ 31 اردیبهشت 96 بازیابی شده‌اند:
Some Codes of Ethics for sciences
Guidelines and Codes of Ethics for those in the Natural Sciences:
-   American Association of Petroleum Geologists, Code of Ethics
-   American Association of University Professors, Statement on Professional Ethics
-   American College of Forensic Examiners International, Principles of Professional Practice
-   American Chemical Society, The Chemist’s Code of Conduct
-   American Institute of Chemists, Code of Ethics
-   American Institute of Professional Geologists, Code of Ethics (select “ethics” from “Select and Go!” box at top)
-   American Mathematical Society, Ethical Guidelines
-   American Physical Society, Ethics and Values Statements
-   American Society for Biochemistry and Molecular Biology, Code of Ethics
-   American Society for Information Science and Technology, Professional Guidelines
-   American Statistical Association, Ethical Guidelines for Statistical Practice
-   Association for Computing Machinery, Code of Ethics and Professional Conduct
-   Ecological Society of America, Code of Ethics
-   Software Engineering Code of Ethics and Professional Practice (Version 5. 2), ACM/IEEE-CS Joint Task Force
-   More codes of ethics can be found at the Codes of Ethics Online site of the Center for the Study of Ethics in the Professions at the Illinois Institute of Technology
CAPTCHA Image