بررسی قول به قِدم نفوس ناطقۀ انسانی در سنجش با آیۀ میثاق (عالم ذر) با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی(ره)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه دانشگاه قم

چکیده

نفس ناطقۀ انسانی یا «روح» همواره مورد توجه و مطالعۀ بسیاری از دانشمندان قرار گرفته است. نحوۀ پیدایش نفس ناطقه از مسائل اصلی در باب نفس ناطقه انسانی است. مقالۀ پیشِ رو به این مسئله پرداخته که آیا آیۀ شریفۀ «میثاق» می‌تواند تأییدی بر قِدم نفوس ناطقه انسانی باشد؟زیرا طبق آیۀ شریفۀ «میثاق» خداوند از فرزندان آدم - پیش از این‌که به دنیای مادّی بیایند - بریگانگی خویش پیمان و اِقرار گرفته است و فرزندان آدم بر این توحید اِقرار کرده‌اند. سپس به صلب حضرت آدم(ع) بازگشته‌اند. دربارۀ معنای آیۀ  «میثاق» سه قول گفته شده است که عبارتند از: اثبات عالم ذَر‌‌، پیمان فطری از انسان در همین دنیا و وجود جمعی نفوس  نزد خداوند که در مرتبه‌ای قبل از عالم دنیاست. در مقام داوری وپاسخ به پرسش پیش‌گفته، می‌گوییم: قول اول که با قِدم نفوس سازگار است با ضرورت عقل و ظهور آیۀ مخالفت دارد و به تناسخ باطل منجر می‌شود. قول دوم نیز با سیاق آیۀ «میثاق» سازگاری ندارد و مستلزم این است که آیه را بر معنای مجازی حمل کنیم. به این ترتیب، آیۀ «میثاق» - در نظر علامه طباطبایی(ره) - نمی‌تواند تاییدی بر قِدم نفوس ناطقه باشد‌‌، بلکه مقصود این است که نفوس در مرتبه‌ای پیش از عالم دنیا در نزد خدا و به‌وجود جمعی حضور داشته‌اند و پروردگار را در ربوبیت مشاهده کرده‌اند و این مشاهده از طریق نفس خودشان بوده است و حمل آیۀ شریفه برقول علامه طباطبایی(ره)هم تاحدی بعید به نظرمی رسد.
 

 

تازه های تحقیق

نتیجه

دربارۀ آیۀ «میثاق» سه قول بیان شد.

قول اول که درصدد اثبات عالم ذر است (مکارم شیرازی‌‌، 1374‌‌، ج7‌‌، ص‌6‌‌؛ طباطبایی‌‌، 1997/1417‌‌، ج9‌‌، ص315).

قول دوم آیۀ «میثاق» را درصدد بیان این معنا می‌داند است که انسان‌ها با زبان حال جواب می‌دهند که ما شهادت می‌دهیم و اعتراف می‌کنیم که تو پروردگار ما هستی و غیر از تو پروردگاری نیست. در حقیقت آیه اشاره به سنت خلقت الهی می‌کند که خداوند این عهد و پیمان را در دنیا جاری ساخته است. عهد و پیمانی که از آن به «فطرت» یاد می‌شود (مکارم شیرازی‌‌، 1374‌‌، ج7‌‌، ص8).

قول سوم آیۀ «میثاق» را درصدد بیان نشئه‌ای می‌داند که پیش از نشئه دنیاست و انسان‌ها در نزد خداوند به‌وجود جمعی حضور دارند و پروردگار را در ربوبیت مشاهده می‌کنند (طباطبایی‌‌، 1997/ 1417‌‌، ج9‌‌، ص‌320-321).

قول اول که با قدم نفوس سازگار است، نمی‌تواند معنای صحیحی برای آیۀ «میثاق» باشد‌‌؛ زیرا افزون بر این که با ظهور آیه و با ضرورت عقل ناسازگار است‌‌، به تناسخ باطل منجر می‌شود‌‌؛ زیرا مطابق این قول باید پذیرفت. که ننفس اسان پیش از تولد و آمدن به دنیای مادّی در جهانی به نام«عالم ذر» وارد شده و پس از گذشت مدت زمانی به صلب حضرت آدم (ع) باز گشته و در مرحله دوم به دنیای مادّی وارد شده است و به این بدن مادّی تعلق گرفته است.

پس مطابق نظر علامه طباطبایی آیۀ «میثاق» نمی‌تواند تأییدی بر قول به قِدم نفوس باشد.

البته‌‌، در نهایت‌‌، علامه طباطبایی می‌پذیرد که نفوس در عالمی پیش از عالم دنیا وجود جمعی عقلانی داشته‌اند که خداوند را در ربوبیتش مشاهده کرده‌اند.

به نظر می‌رسد که در آیۀ شریفه سخن از پیمانی است که از همه فرزندان تا پایان دنیا گرفته شده است، ولی علامه طباطبایی(ره) این پیمان را از نفوس انسانی می‌داند که در عالمی پیش از عالم دنیا که وجود جمعی عقلانی داشته‌‌اند‌‌، صورت گرفته است. از این‌رو‌‌، حمل آیۀ «میثاق» بر وجود جمعی عقلانی که نفوس انسانی در عالمی پیش از عالم دنیا داشته‌اند تا اندازه‌ای بعید به نظر می‌رسد.

به این ترتیب تفاسیر و معانی که از سوی دانشمندان در مورد آیۀ «میثاق» بیان شده است برخی به‌وضوح نمی‌توانند تأییدی بر قدم نفوس انسانی باشند و برخی دیگر همان‌طور که در این مقاله بررسی و ارزیابی شدند‌‌، عدم تأییدشان بر قدم نفوس انسانی آشکار شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Review of Belief in the Eternity of Human Rational Souls in comparison and contrast with the Verse of Covenant (World of Pre-material existence), With Emphasis on Allamah Tabatabaii's View

نویسنده [English]

  • Sayyid Ahmad Reza Shahrokh
Assistant professor of department of philosophy and theology, University of Qom
چکیده [English]

The human rational soul or spirit has always been a topic of consideration and research for many scholars. One of the basic issues about the human rational soul is how it is created. The present paper addresses the question as to whether the noble Quranic verse of "covenant" can approve the pre-material existence of the human rational soul; because according to the verse, God has taken a promise and acknowledgement from human beings, testifying to His oneness before they have descended to this world and they have acknowledged this oneness; they have then been returned to the loin of Prophet Adam. There are three views about the meaning and interpretation of the verse of "covenant" that are as follows: as a proof for the world of pre-material existence; taking innate covenant from man in this world; and the collective existence of souls before God, which occurred in a stage before this world. To evaluate, judge and answer the aforementioned question, the author believes that the first view which corresponds with the eternity  of souls, contradicts intellectual necessity and the apparent meaning of the verse, and results in reincarnation, which is null and void. The second view also contradicts the context of the verse and forces us to attribute a metaphorical meaning to the verse. Thus, according to Allamah Tabatabaii, , the verse cannot validate the pre- material existence of rational souls; rather, it means that souls were collectively present before God before this world andexperienced God in His divinity and , this experience was through their own soul;  to a certain extent, it seems  improbable toattribute the noble verse to Allamah Tabatabaii's view.

کلیدواژه‌ها [English]

  • man's rational soul
  • temporal
  • eternal
  • the world of pre-material existence
  • Allamah Tabatabaii
-   قرآن مجید.
-   ابن سینا‌‌، حسین عبدالله. (1404ق). الشفا‌‌، الطبیعیات‌‌. قم: منشورات آیة اللّه المرعشی النجفی.
-   ابن سینا‌‌، حسین عبدالله. (1383)‌‌. رساله نفس‌‌. (چاپ دوم). مقدمه و حواشی: دکتر موسی عمید‌‌، همدان‌‌: دانشگاه بوعلی سینا.
-   ابن‌طاووس حلی، سید علی. (‌‌بی‌تا). سعد و صعود. للنفوس‌‌. منظود. نشر محمد کاظم الکتبی.
-   ابن کثیر، دمشقی اسماعیل ابن عمر. (1419 ق). تفسیر القرآن العظیم. بیروت‌‌: تحقیق محمد حسین شمس‌الدین. دارالکتب العلمیه.
-   ناس، جان. (1372)‌‌. تاریخ جامع ادیان‌‌. (چاپ پنجم). ترجمه: علی اصغر حکمت‌‌. انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
-   جرجانی، میر سید شریف. (1405ق/1363)‌‌. شرح مواقف. (ج7‌‌). قم: الشریف الرضی‌‌.
-   الجوهری، اسماعیل بن حماد. (1418ق/1998)‌‌. الصحاح‌‌‌‌. (ج1). بیروت: تحقیق شهاب‌الدین ابوعمر. دارالکفر‌‌.
-   دهخدا، علی اکبر. (1373). لغت نامه‌‌‌‌. (ج14). (چاپ دوم). زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی‌‌، تهران‌‌: مؤسسه لغت نامه دهخدا‌‌.
-   رازی‌‌، فخرالدین. (1987/1407ق)‌‌. المطالب العالیه‌‌. (ج7). بیروت: دارالکتاب العربی‌‌.
-   رازی‌‌، فخرالدین. (1411ق)‌‌. تفسیر الکبیر‌‌(چاپ سوم، ج13)‌. بیروت: مکتب الاعلام السلامی‌‌.
-   رازی‌‌، فخرالدین. (1411ق)‌‌. المباحث المشرقیه‌‌. (چاپ دوم، ج2).  قم: انتشارات بیدار‌‌.
-   رازی، ابوالفتوح حسین ابن علی. (1408 ق). روض الجناح و روح الجناح‌‌. مشهد: تحقیق دکتر محمد جعفر یاحقی و دکتر مهدی ناصح.  بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
-   زمخشری، محمود. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‌‌، بیروت: دارالکتاب العربی‌‌.
-   سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. (1397ق/1355)‌‌. مجموعه مصنفات شیخ اشراق‌‌. (ج3‌‌)‌. تصحیح و تحشیه و مقدمه سید حسین نصر و با مقدمه و تحلیل فرانسوی هنری کربن‌‌، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
-   سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. (1372)‌‌. مجموعه مصنفات شیخ اشراق‌‌. (چاپ دوم، ج1 و 2‌‌). تهران: تصحیح و مقدمه: هنری کربن. مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی‌‌.
-   سیوطی، جلال‌الدین. (1416 ق). تفسیر الجلالین‌‌. بیروت‌‌: مؤسسه النور للمطبوعات.
-   شهرزوری، شمس‌الدین محمد. (1380)‌‌. شرح حکمه الاشراق. (چاپ دوم). تهران: تصحیح، تحقیق و مقدمه: دکتر حسین ضیاء تربتی‌‌. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‌‌.
-   شیرازی‌‌، محمد ابن ابراهیم. (ملاصدرا). (1378ق)‌‌. الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلة الاربعة. (ج8‌‌). تهران: منشورات مصطفوی.
-   شیرازی‌‌، محمد ابن ابراهیم. (ملاصدرا). (1379ق)‌‌. الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلة الاربعة. (ج3 و6). تهران: منشورات مصطفوی.
-   شیرازی‌‌، محمد ابن ابراهیم (ملاصدرا). (1403ق/1361)‌‌. تفسیر القرآن الکریم‌‌. (ج4). قم: تصحیح: محمد خواجوی‌‌، انتشارات بیدار.
-   شیرازی‌‌، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1420ق/2000م)‌‌. العرشیه‌‌. تصحیح و تعلیق: فاتن خلیل اللبن و فوادکار‌‌. بیروت:  مؤسسه التاریخ العربی‌‌.
-   طباطبایی‌‌، سید محمد حسین (علامه طباطبایی). (1417ق/1997م)‌‌. المیزان .( ج2 و9). بیروت‌‌: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات‌‌.
-   طباطبایی‌‌، سید محمد حسین (علامه طباطبایی). (1362). نهایة الحکمة، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
-   طباطبایی‌‌، سید محمد حسین (علامه طباطبایی). (1417)‌‌. بدایة الحکمة، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
-   طباطبایی‌‌، سید محمد حسین (علامه طباطبایی). (1426ق/ 2005 م)‌‌. الانسان والعقیده‌‌، قم: تحقیق الشیخ صباح الربیعی – الشیخ علی الاسدی‌‌، مکتبه فدک‌‌.
-   الطبرسی ابوعلی الفضل (1379ق/1339)‌‌. مجمع البیان‌‌. ( ج4). بیروت: تصحیح: سید هاشم رسولی محلاتی‌‌، داراحیاء التراث العربی.
-   علم الهدی، سید مرتضی. (1325ق)‌‌. الامالی. (ج1‌‌). مصر.
-   علم الهدی، سید مرتضی. (1403 ق) امالی المرتضی‌‌. (ج1‌‌). قم‌‌: مکتبة آیت اللّه مرعشی نجفی.
-   الفیض الکاشانی، مولی محسن. (1383)‌‌. المجحة البیضاء‌‌. (چاپ دوم، ج5‌‌). تهران: تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری‌‌، دفتر انتشارات اسلامی‌‌.
-   قرائتی، محسن. (1390)‌‌. تفسیر نور‌‌، (چاپ هفدهم، ج3‌‌). تهران: دارالکتب الاسلامیة‌‌.
-   قطب‌الدین شیرازی، محمود بن مسعود. (1380)‌‌. شرح حکمة الاشراق.  به اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق. انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی‌‌. تهران: دانشگاه تهران.
-   کاپلستن، فردریک. (1362)‌‌. تاریخ فلسفه. (ج1، قسمت دوم‌‌).  ترجمه: دکتر سید جلال‌الدین مجتبوی‌‌، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-   لطفی، محمد حسین. (1367)‌‌. دوره آثار افلاطون‌‌. (چاپ دوم، ج1‌‌). تهران: گلشن‌‌.
-   مکارم شیرازی، ناصر و همکاران. (1374)‌‌. تفسیر نمونه‌‌. (چاپ هفدهم، ج7‌‌)‌. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
-   معلوف، لوئیس. (1973م)‌‌. المنجد. (چاپ بیست وششم). بیروت.
-   دورانت، ویل. (1372)‌، ‌‌تاریخ تمدن‌‌. (چاپ چهارم. ج1‌‌).  تهران: ترجمه: احمد آرام‌‌. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
 
CAPTCHA Image