تبیین کثرت راه‌های خداشناسیِ عقلی در سنّت اندیشۀ اسلامی: از تحویل‌گِرَوی تا جامع‌نگری

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تهران

چکیده

الاهیدانان مسلمان توصیف جامعی از وجود کثرت در ادلّه­ اثبات خدا و راه‌های خداشناسی عقلی در سنّت اندیشه اسلامی به دست داده‌اند. آنان از تبیین این کثرت و شناخت و بازگفت علّت آن نیز غافل نبوده‌اند و تبیین‌هایی پیش نهاده‌اند که می‌توان آنها را در چهار دسته گنجاند: 1. تکثّر راه‌ها معلول تکثّر استعدادهای رهروان است؛ 2. تکثّر راه‌ها معلول تکثّر سامانه‌های معرفتی رهروان است؛ 3. تکثّر راه‌ها معلول تکثّر مفاهیم منتزع از ذات خداوند است؛ 4. تکثّر راه‌ها معلول تکثّر اسما و صفات خداوند است. تبیین‌های 1 و 2 با نگاهی سوبژکتیو، علّت تکثّر را در فاعل‌های شناسایی (سوژه‌ها) دیده‌اند، و تبیین‌های 3 و 4 با نگرشی اُبژکتیو، سبب کثرت را در موضوع شناسایی (اُبژه) یافته‌اند. جستار پیش رو، با استقصای این چهار نظریّه و بررسی آنها نشان داده است که هر یک از آنها، دچار تحویل‌گرویِ غیرمجاز و مغالطه­ کنه و وجه است و، از این رهگذر، تبیین درست و کامل را در جامع‌نگری، یعنی جمعِ بینِ نگاه سوبژکتیو و اُبژکتیو، یافته است. بر این پایه، علّت تکثّر راه‌های خداشناسی عقلی این هر چهارند، به شرط اجتماع و به وصف تعامل.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Explaining the Plural Ways of Rational Knowing of God in the Islamic Tradition: from Reductionism to the Comprehensiveness

نویسنده [English]

  • Hashim Qurbani
چکیده [English]

Muslim theologians have presented a full description of the multiplicity of God's existence proofs and the ways of His rational knowledge in the Islamic tradition. They also explained the secret of this plurality in different ways as follows: 1. the plurality of ways is based on the plurality of wayfarer's talents; 2. the plurality of ways is based on cognitive powers of wayfarers; 3. The plurality of ways is the result of the various concepts abstracted from the essence of God; 4. The plurality of ways is based on the plurality of Divine Names and Attributes. The first and the second explanations are subjective explanations seeking the secret of plurality in the side of knower but the third and forth ones are objectives. Exploring them deeply, this paper shows that, individually observed, each one of these ways is involved in an impermissible reductionism and the fallacy of one-sided assessment. So a comprehensive approach, i.e. a combination of both subjective and objective ways, is the only accurate approach in this regard. Therefore these four explanations are collectively the secret of plurality of ways of proving and knowing God.

کلیدواژه‌ها [English]

  • rational knowledge of God
  • explanation
  • the proofs of God
  • Pluralism
  • reductionism
  • comprehensiveness

مراجع

  1. آشتیانی، میرزا مهدی، 1367، تعلیقه بر شرح منظومه حکمت سبزواری، به اهتمام عبدالجواد فلاطوری و مهدی محقّق، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
  2. آشتیانی، سیّد جلال‌الدین، 1381، شرح بر زاد المسافر، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
  3. ابن‌سینا، 1383، اشارات و تنبیهات، با شرح خواجه طوسی، قم، نشر البلاغة، ج3.
  4. موسوی خمینی، روح‌الله، 1381، تقریرات فلسفه امام خمینی (ره)، شرح منظومه، به کوشش آیه الله سید عبدالغنی اردبیلی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.
  5. جوادی آملی، عبداللّه، 1385، توحید در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن کریم)، قم، مرکز نشر اسراء، ج2.
  6. -------  ، 1368، شرح حکمت متعالیه، بخش یکم از جلد ششم، تهران، انتشارات الزهراء.
  7. رازی، فخرالدین، 1987، المطالب العالیة، تحقیق دکتر احمد حجاز السقا، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ اول، ج1.
  8. سبزواری، 1383، اسرار الحکم، با تصحیح کریم فیضی و مقدّمه­ منوچهر صدوقی سها، قم، مؤسسه مطبوعات دینی.
  9. سروش، عبدالکریم، 1383، قمار عاشقانه شمس و مولانا، تهران، مؤسسه­ فرهنگی صراط.
  10. شیرازی، صدرالدین (ملاصدرا)، 1981، اسفار اربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم.
  11. -------  ، 1386، الشواهد الربوبیة، تصحیح سید جلال­الدین آشتیانی، قم، بوستان کتاب، چاپ چهارم.
  12. طوسی، نصیرالدین، 1383، شرح اشارات و تنبیهات، قم، نشر البلاغة، ج3.
  13. فناری، حمزه، 1384، مصباح الأنس (به‌همراه مفتاح الغیبِ صدرالدین قونوی)، با تصحیح و مقدّمه محمّد خواجوی، تهران، انتشارات مولی.
  14. قیصری رومی، محمّد داوود، 1383، شرح فصوص الحکم، به کوشش سیّد جلال‌الدین آشتیانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  15. کاشانی، کمال‌الدین عبدالرزاق، 1380، مجموعه­ رسائل و مصنّفات کاشانی، با مقدّمه و تصحیح و تعلیق مجید هادی‌زاده، تهران، میراث مکتوب.
  16. لاهیجی، محمّد‌جعفر، 1376، شرح رسالة المشاعر، به تصحیح سیّد جلال‌الدین آشتیانی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
  17. مطهری، مرتضی، 1388، تقریرات شرح المنظومه، القسم الثانی، الاهیات بالمعنی الاخص، تحقیق امیر تبریزی و زهیر انصاریان، تهران، مؤسسه انتشارات حکمت، چاپ اول.
  18. یزدان‌پناه، سیّد یداللّه، 1389، مبانی و اصول عرفان نظری، نگارش: سیّد عطاء انزلی، قم، انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

 

ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار