تحلیل عرفانی از تفکیک آثار فرض و نفل در قرب الهی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی موسسه حکمت و فلسفه ایران

چکیده

سالکین اهل معرفت، بر حسب تفکیک میان قرب فرائض و نوافل، یا اهل سلوک نفلی هستند، و یا فرائضی‌اند و یا جامع هر دو قرب، و یا واجد مقام تمحّض و تشکیک هستند. در تفاوت میان قرب فرضی و نفلی، همین بس که در قرب نفلی، خداوند تنزّل وصفی نموده و سمع و بصر عبد می‌شود؛ ولی در قرب فرضی، عبد نعت حقّ متعال می‌شود و عبد، سمع و بصر و ید حقّ تعالی می‌گردد؛ و همین وساطت برخاسته از قرب فرضِ ولیّ‌الله، سرّ قرار و عدم هلاکت عالَم امکان است. تفکیک فرض و نفل در کلام عرفای مسلمان، تا بدانجا پیش رفته که اتیان فرائض، مظهر عبودیّت، و اتیان نوافل، مظهر اجارت عبد تلقّی شده است. برخی از عرفا در منشأیابی برای برتری قرب فرض از قرب نفل، به واژة کلیدی و تعیین‌کنندة اختیار و اضطرار اشاره نموده‌اند؛ عبد در نافله اختیار عبودیّت الهی به جای عبودیّتِ امیال خویش نموده است؛ لیکن در فریضه، عبد حقّ انتخاب ندارد و مضطرّ و ناچار از عمل به فریضه است. در این نوشتار، به روش تحلیلی-پژوهشی، و به تفصیل به آراء عرفای اسلامی در باب تفکیک این دو نحوة تقرّب و آثار آنها پرداخته‌ایم.

تازه های تحقیق

از این سخنان، می‌توان به این مهم دست یافت که هر چه درجه و میزان تعبّد، در رابطۀ عبد و مولی شدیدتر و عمیق‌‌‌‌تر شود، عبودیّت شدّت می‌یابد و هر چه عبودیّت، شدّت یابد، از عالَم دنیا به عالَم آخرت ارتقاء یابد و با افزایش انکسار، به مقام و عالَم أهل اللّه حضور یابد که مرویّ از نبی اکرم(ص) است «الدنیا حرام على أهل الآخرة و الآخرة حرام على أهل الدنیا و الدنیا و الآخرة حرامان على أهل اللّه‏» (أحسائی، 1405، ج 4، ص 119). به عبارت دیگر، همین عامل است که سیر عبد را به مقام فناء در مقام ربوبی سرعت می‌دهد و معنویّت عبد، حقیقتی غیر از این ارتقاء منازل و مقامات ندارد.

صحیح است که عارف سالک می‌تواند به اذن الهی، هر آن چه اراده کند را در پهنۀ خلقت اعمال کند، اما مرتبۀ مطلوب عارف و سالک، مقام و منزلی است که در آن، ارادۀ انسان در ارادۀ حضرت سبحان، فانی شود و اراده‌ای برای سالک نماند تا خداوند، حرمت آن اراده را نگهدارد. این‌که انسان به مقامی برسد که خداوند چشم و گوش و زبان او شود، مقام بس والایی است، اما سالک حقیقی به دنبال آن است که گوش و چشم و زبانی برایش نماند و این است سرّ موجود در مناجات نفیس مولی العرفاء سید الشهداء(ع) در دعای عرفه که به پیشگاه خداوند عرض می‌کند:«إلهی أغنِنی بِتَدبیرِکَ عَن تَدبیری وَ بِاختیارِکَ عَن اختِیاری» و به همین دقیقه اشاره دارد آن چه از برخی عرفا و سالکین طریقت نقل شده است که از او پرسیدند: «ما تُریدُ؟» و پاسخ شنیدند: «أریدُ أَن لا أُریدُ» (نک: کاشانی، 1370، ج 1، ص 225).

به همین دلیل، عرفای مسلمان، خلاف ادب در سلوک ‌دانند که از اذن الهی در تصرّف در مخلوقات استفاده کنند و شعارشان «العبودیّة بذل الکلّیّة» است (گیلانی، 1343، ج 2، ص 257).

آن چه در این نوشتار، به عنوان آثار تفکیک فرض و نفل ارائه شده است، در حقیقت تفصیل همین اجمال است؛ زیرا منشأ اعتقاد عرفای مسلمان به انفصال عبد از ربّ متعال در قُرب نوافل و تعبیر به وحدت ذاتیّه در قُرب فرائض، برخاسته از حیث «فرق بعد الجمعِ» سالک در قُرب نفلی و استهلاک کلّی وی در قُرب فرضی است. تفکیک میان عبودیّت و اجارت نیز، ناشی از انفصال و وحدتی است که در اثر اوّلِ تفکیکات میان فرض و نفل، ظهور می‌یابد. همچنین اثر سوّم، یعنی تفکیک این دو قُربات از حیث اضطرار و اختیار نیز، از محرمیّت عبد در ورود به مقام فنای احدی در قُرب فرضی و عدم آن در قُرب نفلی سرچشمه می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Mystical analasis on Detachment of obligation's and secondary prayers's affects in nearness to God

چکیده [English]

The Muslim mystics have various conducts based on diversities of states such as "qorbe farzi" and "qorbe nafli". Some of them are nafli and the others are farzi and the others are inclusive of the both, and finally, some of the mystics have the situation of "tamahhoz and tashkik". This is an important difference between two methods that the mystic in "qorbe faraiz" become the description of God, whereas God in second way, become mystic's attribute. Some of mystic emphasis on the option and compulsion as a keywords on excellence of qorbe farzi. They believe that servant of God in his superogatory acts, is like a wage laborer, who has preferred divine servitude over his own desires, but in the obligatory acts, the slave has no right to choose; He is compelled to perform them. In this paper, we centralize on views of Islamic mystics on detachment these approaches and their affects.

کلیدواژه‌ها [English]

  • nearness
  • qorbe faraiz
  • qorbe navafil
  • obedience
  • rent
  • option
  • compulsion
فهرست منابع
-    احسائی، ابن ابی جمهور. (1405ق). عوالی اللئالی. قم: انتشارات سیدالشهدا (ع).
-    ابن ترکه اصفهانی. صائن الدین علی بن محمد. (1378). شرح فصوص الحکم. قم: بی‌نا.
-    ابن عربی، محی الدین. (2009). فصوص الحکم. تحقیق: عاصم ابراهیم الکیانی. (چاپ دوم). بیروت: دار الکتب العلمیّه.
-    ابن عربی، محی الدین. (1367). التجلیّات الإلهیّه. با تعلیقات ابن‌سودکین و کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات. با تحقیق عثمان اسماعیل یحیی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-    ابن عربی، محی الدین. (بی‌تا). الفتوحات المکیّه. بیروت: انتشارات دار صادر.
-    ابن فارض، عمر بن علی. (۱۴۰۴ق). دیوان. بیروت: بی‌نا.
-    حسن‌زاده آملی، حسن. (1378). ممدّ الهمم در شرح فصوص الحکم. (چاپ اول). تهران: نشر وزارت ارشاد.
-    جوادی آملی، عبداللّه. (1386). رحیق مختوم. محقّق: حجت‌الاسلام دکتر حمید پارسانیا. (چاپ سوم). قم: انتشارات اسراء.
-    جوادی آملی، عبداللّه. (1387). تحریر تمهید القواعد. محقق: حجت الاسلام دکتر حمید پارسانیا. (چاپ اول). قم: نشر اسراء.
-    جامی، عبدالرحمن بن احمد. (1370). نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص. مقدمه و تصحیح: ویلیام چیتیک. پیش‌گفتار: جلال الدین آشتیانی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
-    جامی، عبدالرحمن بن احمد. (1383). اشعة اللمعات. قم: نشر بوستان کتاب.
-    جامی، عبدالرحمن بن احمد. (1425ق). شرح فصوص الحکم. بیروت: نشر دار الکتب العلمیّه.
-    جندی، مؤیّد الدین. (1381). شرح فصوص الحکم. تصحیح: سید جلال‌الدین آشتیانی. مشهد: مؤسسه چاپ و نشر دانشگاه مشهد.
-    شیخ صدوق، ابوجعفر محمد بن علی. (1398ق). التوحید. قم: انتشارات جامعه مدرسین.
-    کاشانی، ملا عبدالرزاق. (1370). شرح فصوص الحکم. (چاپ چهارم). قم: بی‌نا.
-    کاشانی، ملا عبدالرزاق. (1385). شرح منازل السائرین. قم: نشر بیدار.
-    کلینی، محمد بن یعقوب. (1365). اصول کافی. تهران: دار الکتب الاسلامیة.
-    گیلانی، عبدالرزاق. (1343ق). شرح فارسی مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه. با مقدمه و تعلیق و تصحیح: سیّد جلال الدین محدّث ارموی. تهران: دانشگاه تهران.
-    فرغانی، سعید الدین سعید. (1428ق). منتهی المدارک فی شرح تائیّه ابن الفارض. بیروت: دار الکتب العلمیّه.
-    فنّاری، محمد بن حمزه. (1374). مصباح الانس فی شرح مفتاح الغیب. به تصحیح: محمد خواجوی، با حواشی و تعلیقات: میرزا هاشم اشکوری، امام خمینی(ره)، سید محمد قمّی، آقا محمد رضا قمشه ای، حسن حسن زادة آملی. (چاپ اول). تهران: انتشارات مولی.
-    قونوی، صدرالدین. (بی‌تا).رساله النصوص. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-    قونوی، صدرالدین. (1375). النفحات الالهیه. به تصحیح: محمد خواجوی. (چاپ اول). تهران: انتشارات مولی.
-    قونوی، صدرالدین. (1371). الفکوک فی شرح الفصوص. به تصحیح: محمد خواجوی. (چاپ اول). تهران: انتشارات مولی.
-    قونوی، صدرالدین. (1374). مفتاح الغیب. به تصحیح: محمّد خواجوی. تهران: انتشارات مولی.
-    قیصری، داوود. (1382). شرح فصوص الحکم. تحقیق: حسن حسن‌زاده آملی. قم: بوستان کتاب.
-    مجلسی، محمد تقی. (1404ق). بحارالانوار. بیروت: مؤسسه الوفاء.
-    مهینی، محمّد بن منوّر. (1367). اسرار التوحید فی شرح مقامات ابی سعید. به‌کوشش: محمدرضا شفیعی کدکنی. (چاپ دوم). تهران: انتشارات آگاه.
 
 
CAPTCHA Image