تبیین نقشِ نیّت در ارزش اخلاقی از منظر ملاصدرا

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

• معصومه سادات ساری عارفی ¹
• جهانگیر مسعودی ²

¹ دانشجوی دکتری حکمت متعالیه دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

² دانشیار گروه فلسفه حکمت اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

تازه های تحقیق

. نتیجه‌گیری

1. حقیقت نیّت از منظر ملاصدرا در بحث ارزش‌دهی اخلاقی به دو صورت عام و خاص‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌تحلیل می‌شود‌‌‌‌‌‌. در تعبیر عام‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌نیّت به عنوان فعل نفس مطرح می‌شود که در نهایت‌‌‌‌‌‌، ‌آشکار می‌شود که در کنشی فراگیر و مستمر با فعل و فاعل اخلاقی شکل می‌گیرد و متصف به حُسن و قُبح می‌شود و خود‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌معیار سنجش حُسن و قُبح می‌شود‌‌‌‌. در تعبیر خاص‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌خصوص غرض و انگیزۀ فعل اخلاقی مطرح می‌شود که با پیوند به فاعل به تحلیل عام‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌می‌پیوندد‌‌‌‌‌‌.
2. مقصود از ارزش اخلاقی نیز بنا به تحلیلی که ملاصدرا از ارزش ارائه می‌دهد‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌حدود نقش نیّت در اتصاف فعل و فاعل اخلاقی به حُسن و قُبح و خیر و شر است‌‌‌‌‌‌. او هرچند معیارهای متنوعی برای سنجش ماهیت این صفات ارائه داده‌ است‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌اما ‌به نظر می‌رسد می‌توان همۀ این تفاسیر را مکمّل هم و ناظر به عدم تنافر و سازگاری کامل احکام فطرت و عقل از سویی و شریعت الهی از سوی دیگر دانست‌‌‌‌‌‌. البته‌‌‌‌‌‌، ‌با توجه به آثار عینی این صفات در جهت ارتقاء و تنزّل نفس از جهت سازگاری و ناسازگاری با فطرت‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌عقل و شرع‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌می‌توان حُسن و قُبح را با سزاوار ثواب و عقاب بودن نفس از جهت تجسم ابعاد مترقی و نازل نفس و یا همان تجسم نیّات نیز پیوند داد‌‌‌‌‌‌.
3. در تأثیر و نقش نیّت در ارزش اخلاقی باید به این مطلب توجه داشت که نظر ملاصدرا‌‌، امری ترکیبی است که از جهات و جوانب گوناگون تحلیل‌های متفاوت می‌پذیرد‌‌. به همین جهت‌‌، نیّت از یک جهت می‌تواند در ارزش‌دهی اخلاقی مؤثر باشد و از سوی دیگر، خود، متأثر از ارزش‌دهی  فعل و فاعل اخلاقی است.
4. بر همین اساس‌‌‌‌‌‌، ‌در تحلیل تأثیر نیّت در فاعل اخلاقی‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌اگر فاعل را به معنای ظرف و محل‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌لحاظ کنیم‌‌‌‌‌‌، ‌در واقع‌‌‌‌‌‌، ‌ناظر به بُعد بالقوه بودن فاعل‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌نیّات حاصل از علوم که خود از سنخ علم‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌سبب ارتقاء و تنزّل نفس و حُسن و قُبح آن می‌شوند‌‌‌‌‌‌‌، ‌اما ‌اگر فاعل را ناظر به جنبۀ اتحاد نفس با علوم در نظر بگیریم‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌در واقع‌‌‌‌‌‌، ‌فاعل است که در جایگاه علّت نیّات به آن‌ها جهت می‌دهد‌‌‌‌‌‌. جنبۀ دیگر تأثیر نیّات در فاعل‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌از جهت زمینه‌سازی است که اعمال بدنی در جهت شکل‌دهی به قلب‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌نفس‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌نیّات و اعتقادات انجام می‌دهند که در نهایت‌‌‌‌‌‌، ‌به تدریج زمینۀ دریافت معارف خاص را فراهم می‌آورد‌‌‌‌‌‌. حیث اول تأثیر نیّت با مبنای اتحاد عالم و معلوم و حیث دوم تأثیر نیّت از جهت اعمال بدنی با مبنای جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن نفس و اتحاد نفس و بدن مرتبط است‌‌‌‌‌‌.
5. کاربرد دیگر تأثیر نیّت در ارزش اخلاقی‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌در فعل اخلاقی است که ناظر به هدف و غرض  فعل است‌‌‌‌‌‌. البته‌‌‌‌‌‌، ‌ملاصدرا در اینجا هم سطوح متفاوت تعبیری دارد و برای مثال‌‌‌‌‌‌، ‌در یک سطح معتقد است که نیّت روح عمل محسوب می‌شود که نشانگر این است که نیّت در فعل مؤثر است‌‌‌‌‌‌. در سطح دیگر‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌ایشان نیّت را به معرفت پیوند می‌زنند که نشان‌دهندۀ این است که روح عمل بودن نیّت از جهت از سنخ معرفت بودن نیّت است‌‌‌‌‌‌. در واقع‌‌‌‌‌‌، ‌معارف و نیّات فاعل اخلاقی است که در فعل مؤثر است وآن ‌را متصف به حُسن و قُبح می‌کند‌‌‌‌‌‌. این تعبیر تأییدی است بر نقش بینشی و گرایشی توأمانِ نیّت‌‌‌‌‌‌. با توجه به همین تأثیر علوم در اَعمال است که نیّت خالص و صادق در افعال برای همۀ افراد قابل دسترسی نیست و افراد بر اساس درجه‌بندی علوم خود دارای سطوح متفاوت از نیّات جهت‌دهنده به فعل می‌گردند‌‌‌‌‌‌.

در نهایت‌‌‌‌‌‌، ‌بر اساس همین تحلیل در نسبت علم‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌نیّت و عمل و بُعد بینشی و گرایش توأمان نیّت باید در واقع‌‌‌‌‌‌، ‌نیّت را در ارزش‌دهی به فعل و فاعل اخلاقی با هم مؤثّر دانست‌‌‌‌‌‌. البته‌‌‌‌‌‌، ‌فاعل اخلاقی در اینجا نفس از حیث جهات بالقوه است که نیّات از سنخ علم‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌به آن فعلیت می‌بخشند‌‌‌‌‌‌. عمل نیز برپایۀ معرفت فاعل و نیّات او شکل می‌گیرد‌‌‌‌‌.

1. به نظر می‌رسد با توجه عبارات ملاصدرا که بر کنش و واکنشی بودن تأثیر نیات‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌بر علم و عمل تکیه دارد‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌افزون بر این‌که نیّات در ارزش‌دهی به فاعل و فعل اخلاقی مؤثرند و سبب حُسن و قُبح فعل و فاعل می‌شوند‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌فاعل اخلاقی و فعل نیز در ساخت هویت نیّت و بالتبع ارزش‌دهی به آن مؤثرند‌‌‌‌‌‌. البته‌‌‌‌‌‌، ‌باید توجه داشت که مقصود از فاعل در اینجا‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌حیث بالفعل نفس و قلب به‌واسطۀ اتحاد با علوم است‌‌‌‌‌‌. فعل اخلاقی هم در صورت استمرار و دوام سبب شکل‌دهی به اعتقادات و نیّات فاعل اخلاقی و در واقع‌‌‌‌‌‌، ‌زمینه‌سازی دریافت معارف و نیّات خاص می‌شود‌‌‌‌. نکتۀ مهمی که در این روند ارزش‌دهی فعل و فاعل اخلاقی باید در نظر گرفت این است که ملاصدرا هرچند نقش عمل را به عنوان زمینه‌ساز و مُعد پذیرش نیّات و معارف خاص می‌پذیرد‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌اما ‌در عین حال‌‌‌‌‌‌، ‌نقش اصلی آن ‌را قابل و متأثر از علوم و نیّات می‌داند‌‌‌‌‌‌. او تأثیر اصلی در روند ارزش‌دهی اخلاقی را بر مبنای علوم‌‌‌‌‌‌‌‌، ‌معارف و نیّات به عنوان علّت جهت‌دهنده به ابعاد عملی می‌داند‌‌‌‌‌.

کلیدواژه‌ها

• نیّت‌‌‌‌‌‌‌‌
• ‌اراده‌‌‌‌‌‌‌‌
• ‌ملاصدرا‌‌‌‌‌‌‌‌
• ‌ارزش اخلاقی‌‌‌‌‌‌‌‌
• ‌عمل‌‌‌‌‌‌‌‌
• ‌علم‌‌‌‌‌

موضوعات

• فلسفه اخلاق
• فلسفه اسلامی

عنوان مقاله [English]

An Explanation of the Role of Intention in Moral Values According to Mulla Sandra

نویسندگان [English]

• Masouma Sadat Sari Arefi ¹
• Jahangiri Masoud ²

کلیدواژه‌ها [English]

• This article seeks to study the role of intention in moral values according to Mulla Sandra. Based on this
• several hypotheses in regards to this topic according to Mulla Sandra will be presented. These hypotheses will be analyzed in the following questions: according to Mulla Sandra
• does intention play a role in the valuation of the moral act? Supposing that Mulla Sandra accepts that it does
• can this role also extend to the moral agent? Does he believe in the one-dimensional
• and in other words
• the one-way role of intention in the valuation of the moral act and agent? Or
• based on Mulla Sandra’s philosophical foundations and statements
• can different yet alternate explanations be offered in regards to the valuation of the moral act
• agent and intention? In keeping with these questions
• the author first seeks to analyze the essence of intention and value according to Mulla Sandra and then to analyze the role of intention in four levels based on Mulla Sandra’s expressions. Ultimately
• the chosen view is the mutual and continuous effect of moral intention
• act and agent in valuation of each other albeit in different levels and dimensions. intention
• will
• Mulla Sandra
• moral value
• act
• knowledge