بازخوانی نظریۀ «تروّح جسم انسان» از دیدگاه ملاصدرا به‌مثابه راه‌حلّی برای مسائل مربوط به آخرت

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ادیان و عرفان دانشکده الهیات و ادیان دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

در دیدگاهی غیرمشهور از‌ ملاصدرا، افزون بر تطوّرات نفس‌‌، بدن نیز سیری اشتدادی در پیش دارد و می‌‌تواند از مرحلۀ کون و فساد تا مرحلۀ اکتفاء بالذات، اشتداد یابد و حالتی به نام تروّح بیاید که در آن حالت‌‌، با وجود بقا در نشئۀ دنیا‌‌، چنان لطیف شود و خواص روحانی را چنان بپذیرد که به وِزان نفس‌‌، مناسب حضور در آخرت باشد. بر این اساس‌‌، همان‌طور که در ابتدا نفس با جسم‌‌، تنها ترکیبی حقیقی‌‌، ولی ‌‌‌‌‌تعلّقی دارد و در انتها با بدن یکی است و در‌ واقع‌، با حفظ هویت روحانی خود‌‌، متجسّد ‌‌می‌‌شود‌‌، جسم نیز می‌‌تواند _ در نهایت ‌‌_ متروّح باشد و با حفظ هویت بدنی خود‌‌، به‌‌نحوی با روح یکی شود. این نظریه (تروحن جسم انسان در آخرت)، از دیدگاه عرفا در باب تروحن انسان‌های کامل (اَبدال)، اتخاذ شده است که در این نوشتار به تحلیل آن دیدگاه پرداخته شده و بر‌ اساس آن‌‌، این نظریۀ ملاصدرا توضیح داده شده است. بر‌ اساس این نظریه‌‌، پاره‌‌ای از مفاهیم و نظریه‌های فلسفی مانند مجرّد و مادی‌‌، معاد جسمانی‌‌، تعلق نفس به بدن و ارتباط آن دو می‌‌تواند دستخوش تغییراتی شود و احیاناً راه‌‌حل‌‌هایی دیگر و بهتر بیابد.

تازه های تحقیق

جمع‌‌بندی

نگاه صدرایی به نفس دو جنبه دارد؛ نخست آن ‌که نفس در ابتدای تکوّن‌‌، جسمانی می‌‌شود و دوم آن‌ که بدن در انتهای کار روحانی می‌‌شود. حکیمان و شارحان صدرایی‌‌، عموماً به تفصیل به بخش اول پرداخته‌‌اند و سؤالات بسیاری را از آن طریق پاسخ گفته‌‌اند‌‌، اما در باب بُعد دوم‌‌، علمای معدودی چون حکیم زنوزی تصریحاً بدان اشاره کرده‌اند. محققان در نظام صدرایی متفطن هستند که طرح مسائل‌‌‌‌‌‌  در این مکتب، دو سطحی دارد. ‌‌‌ملاصدرا به دلیل رعایت حیث تعلیمی و پیشینۀ سینویِ اذهان فیلسوفان‌‌، برای بیان سخنان نهایی خویش‌‌، روندی تکاملی را در پیش می‌‌گیرد. به‌‌گونه‌‌‌‌ای ‌‌که اگر کسی با این شیوه آشنا نباشد‌‌، فلسفه او را مشتمل بر دو دورۀ صدرای متقدم و متأخر خواهد دانست؛ گو این‌ که ‌‌‌‌‌حرف‌‌های نهایی او‌‌، نوعی استدارک از سخنان ابتدایی‌‌ا‌‌ش است؛ در حالی ‌‌که در نزد او از همان ابتدا نهایتِ سخن روشن است‌‌، اما بنا بر مماشات اذهان مشهور و آماده‌‌سازی تدریجیِ آن‌‌ها، زبان را به­آرامی در کام فلسفه‌‌اش می‌‌چرخاند. مسئلۀ رابطۀ نفس و بدن نیز از این قانون کلی و مدل فلسفی مستثنا نیست.

از گفته‌‌های ‌‌‌ملاصدرا به‌‌دست می‌‌آید که اگر نفس و بدن در دنیا متحد و دارای حرکت جوهری استکمالی هستند‌‌، نمی‌‌توان به گذر یکی از دنیا به آخرت معتقد بود و دیگری را فانی دانست؛ از‌ این‌رو‌‌، با پذیرش این اتحاد‌‌، عود کل حقیقت انسان که شامل نفس و بدن است، لازم می‌‌آید. حقیقت بدن چونان نفس‌‌، در فرایندی استعلایی رشد می‌‌یابد و باز همچون نفس‌‌، اگر فرد انسانی به اختیار این تروّح را برنگزیند‌‌، با حرکت جوهری طبیعی آن میزان تروّح را که برای حضور در نشئۀ آخرت لازم است‌‌، نمی‌‌یابد و با تعذیب برزخی و اُخروی‌‌‌‌‌‌‌، واجد آن خواهد شد‌‌، اما بهشتیان که در طول حیات دنیوی‌‌، سالک این مسیر بوده‌‌اند‌‌، در قیامت‌‌، بدنی برزخی متأثر از ملکات خُلقی و بدنی‌ مادّی و متروّح خواهند داشت. تعدد اَبدان اُخروی‌‌‌‌‌ اتفاق جدیدی نیست‌‌؛ زیرا در حیات دنیایی نیز بر‌ اساس تطابق عوالم صدرایی هر موجودی در هر نشئه‌‌ای، حقیقتی متناظر با آن و در طول دیگر نشئات خواهد داشت.

از منظر صدرایی، می‌‌توان گفت میان مجرّد و‌ مادّی بینونت به نحوی نیست که بتوان موجودات را بر‌ اساس آن به دو قسم متباین تقسیم کرد، بلکه مادیت و تجرّد، دو سوی یک حقیقت واحدند و طی این مسیر با فاصله گرفتن انسان از مادیت و تقرّب به تجرّد محقق می‌‌شود؛ به گونه‌‌ای که در میانه راه‌‌، برخی ویژگی‌های‌ مادّی و برخی ویژگی‌های مجرّد را همراه خواهد داشت. مشهور در فلسفه این است که از بُعد‌ مادّی به «بدن» و از بُعد مجرّد به «نفس» تعبیر می‌‌شود‌‌، اما واقعیت این است که بر‌ اساس اتحاد و عینیّت‌‌‌‌‌ نفس و بدن‌‌، انسان حقیقتی یکپارچه است که با تمامی ابعاد خود از سمت مادیت به‌ سوی تجرّد حرکت می‌کند و بدن با همان آهنگ رشدی که نفسْ مجرّد می‌‌شود‌‌، می‌‌تواند مجردگونه شود.

بر این اساس‌‌، مباحثی نظیر معاد جسمانی و صراحتِ بسیاری از آیات و روایات بر اجتماع اجزاء‌ مادّی در معاد‌، معراج پیامبر‌ اکرم‌ (ص)، عروج مسیح (ع) با بدن عنصری به عوالم عِلوی‌‌، تازه ماندنِ جسد اولیاء الهی پس از سال‌‌های متمادی در قبر و اموری دیگر بهتر قابل فهم می‌‌شود. نیز فرازهایی از اعتقادهای شیعی که دلالت بر سریان وجود انسان کامل در وجود عالم دارد‌‌، قابلیت فهمی عمیق‌‌تر می‌‌یابد؛ نظیر گزاره‌هایی چون «اجسادکم فی الاجساد» و یا حقایقی مانند «طی الارض و طی الزمان».

 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Revision of the Theory of Spiritualization of Man’s Body According to Mulla Sadra as a Solution for the Issues Related to the Hereafter

نویسنده [English]

  • Masud Esmaeili
Department of Religions and Mysticism, Faculty of Theology and Religions, University of Shahid Beheshty. Tehran, I. R. Iran
چکیده [English]

One of the views Mulla Sadra holds is that apart from the evolution of the soul, the body also has an intensifying journey ahead and can intensify from material level to the level of essential sufficiency and achieve a state known as spiritualization in which, although it remains in the material level, it becomes so subtle and takes on spiritual characteristics to the extent that it is as suitable as the soul to be present in the Hereafter. Accordingly, in the same way the soul initially only has a real albeit dependent constitution with the body and ultimately is one with it and in fact, becomes corporeal while preserving its spiritual identity; the body too can ultimately become spiritual and become one with the soul while preserving its corporeal identity. This theory (the spiritualization of man’s body in the Hereafter) has been adopted from the mystics’ views regarding the spiritualization of perfect human beings, which has been analyzed in his article and Mulla Sadra’s view has been explained based on that. According to this theory, better and alternative explanations and solutions can be offered for a part of philosophical concepts and theories like material and immaterial, corporeal resurrection, the dependence of the soul on the body and the relation between the two etc.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the relation between the body and soul
  • corporeality of the soul
  • spiritualization of the body
  • corporeal resurrection
-   ابن ‌‌سودکین.‏ (2004 م). شرح التجلیات الإلهیة. بیروت‏: دار الکتب العلمیة.
-   ابن‌‌ عربى‏‌‌، محیی‌‌الدین. (1367). مجموعة رسائل ابن‌‌عربى. بیروت: دار احیاء التراث العربى.
-   ‌ابن‌ ‌‌عربی‌‌، محیی‌‌الدین. (بی تا). الفتوحات المکیه. بیروت: دارصادر.
-   آشتیانی‌‌، سید جلال‌‌الدین. (1381). شرح بر زاد المسافر. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
-   افلاکى‌‌، احمد‌ بن‌ اخى ناطور. (1959 م). مناقب العارفین‏. آنکارا: بى‌‌نا‏.
-   جامى‏‌‌، عبدالرحمن. (1375). نفحات الأنس‏. تهران: اطلاعات‏‏.
-   جندی‌‌، مؤیّدالدین. (1362). نفحة الروح و تحفة الفتوح. (تصحیح: نجیب مایل هروی). تهران: مولا.
-   جندی‌‌، مؤید‌‌الدین. (1423ق). شرح فصوص الحکم. قم: بوستان کتاب‏.
-   رفیعی قزوینی‌‌، سید علی. (1388). معاد جسمانی از منظر دو حکیم آقاعلی مدرس زنوزی و آیت‌‌اللّه رفیعی قزوینی. جاویدان خرد‌‌، 2(۶)، 71‌‌۔91.
-   سبزواری‌‌، ملا هادی. (1369). شرح المنظومة. تهران: نشر ناب.
-   سهروردی، شیخ شهاب‌‌الدین (شیخ اشراق) (1375). مجموعه مصنفات شیخ اشراق. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
-   شیرازی‌‌، ‌محمد بن ابراهیم (ملاصدرا)‌. (1363). مفاتیح‌‌الغیب. (تصحیح: محمد خواجوی). تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگی.
-   شیرازی‌‌، ‌محمد بن ابراهیم (ملاصدرا)‌. (1370). معرفة النفس والحشر. اصفهان: نشر جنگل.
-   شیرازی‌‌، ‌محمد بن ابراهیم (ملاصدرا)‌. (1378). اجوبة المسائل. (تصحیح: عبداللّه شکیبا). تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
شیرازی‌‌، ‌محمد بن ابراهیم (ملاصدرا)‌. (1387). المظاهرالالهیة فی اسرار العلوم الکمالیة. (مقدمه و تصحیح: محمد خامنه‌ای). تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
-   شیرازی‌‌، ‌محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1340). رساله سه اصل. (تصحیح: سید حسین نصر). تهران: دانشگاه تهران.
-   شیرازی‌‌، ‌محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1354). مبدأ و معاد. تهران: انجمن حکمت و فلسفه.
-   شیرازی‌‌، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1360). اسرار الآیات. (تصحیح: محمد خواجوی). تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
-   شیرازی‌‌، ‌محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1361). العرشیة. (تصحیح: غلامحسین آهنی). تهران: مولی.
-   شیرازی‌‌، ‌محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1382). الشواهدالربوبیة. (تصحیح: مصطفی محقق داماد). تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
-   شیرازی‌‌، ‌محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1387). رسائل فلسفی. (تصحیح: و تقدیم جلال‌الدین آشتیانی). قم: حوزه‌ علمیه‌ قم.
-   شیرازی‌‌، ‌محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (1981م). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الأربعة. (تقدیم: محمدرضا مظفر). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
-   شیرازی‌‌، ‌محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (بی‌تا). الحاشیه علی الهیات الشفاء. قم: بیدار.
-   الغراب‌‌، محمود محمود.‏ (1427ق)، الخیال عالم البرزخ و المثال من کلام الشیخ الأکبر. دمشق: دارالکتب العربى‏.
-   فنارى‌‌، محمد‌ بن‌ حمزه. (1374). مصباح‌‌الأنس بین المعقول و المشهود. تهران: مولی.
-   فنارى‌‌، محمد‌ بن‌ حمزه ؛ نائیجی‌‌، محمد حسین. (1388). ترجمه و شرح مصباح الانس‌‌. قم: آیت اشراق.
-   قونوى‌‌، صدرالدین. (1371). الفکوک. (تصحیح: محمد خواجوی‌‌). تهران: مولی.
-   قیصری‌‌، داوود. (1375). شرح فصوص‌‌ الحکم. (تصحیح و تحقیق: سیدجلال‌‌الدین آشتیانی). تهران: علمی و فرهنگی.
-   کاپلستون‌‌، فردریک. (1388). تاریخ فلسفه (ج1). (ترجمه: گروه مترجمین). تهران: سروش و علمی ‌‌و فرهنگی.
-   مدرس طهرانی‌‌، آقا علی (بی‌‌تا). سبیل الرشاد فی اثبات المعاد‌‌، بی‌‌جا: بی‌‌نا (چاپ سنگی).
References in Arabic / Persian
-  Aflaki, A. (1959). Manaqib al-‘Aarifin. Ankarra: n.p.
-  Al-Ghurab, M. (1427 AH). Al-Khiyal ‘Alam al-Barzakh wa al-Mithal min Kalam al-Shaykh al-Akbar. Damascus: Dar al-Kutub al-‘Arabi.
-  Ashtiyani, J.D. (1381 AP). Sharh bar Zad al-Musafir. Qom: Daftar Tablighat Islami Publications.
-  Copleston, F. (1388 AH). A History of Philosophy (1). Translated into Persian as: Tarikh-i Falsafe, by a group of translators. Tehran: Soroush and Ilmi Farhangi.
-  Fanari, M. & Naiji, M.H. (1388 AH). Tarjome va Sharh-i Misbah al-Uns. Qom: Ayat-i Ishraq.
-  Fanari, M. (1374 AP). Misbah al-Uns bayn al-Ma’qul wa al-Mash-hud. Tehran: Mowla.
-  Ibn Arabi, M.D. (1367 AP). Majmu‘a-i Rasa’il-i Ibn Arabi (a collection of the works of Ibn Arabi). Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.
-  Ibn Arabi, M.D. (n.d.). Al-Futuhat al-Makkiyyah. Beirut: Dar Sadir.
-  Ibn Sudkeen. (2004). Sharh al-Tajaliyyat al-Ilahiyyah. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah.
-  Jami, A.R. (1375 AP). Nafahat al-Uns. Tehran: Ettela’at.
-  Jandi, M.D. (1362 AP). Nafhat al-Ruh wa Tuhfat al-Futuh. Najib Mail Harwi (ed). Tehran: Mowla.
-  Jandi, M.D. (1423 AH). Sharh Fusus al-Hikam. Qom: Bustan-i Ketab.
-  Modarres Tehrani, A.A. (n.d.). Sabil al-Rashaad fi Ithbat al-Ma‘ad. N.p.
-  Qaysari, D. (1375 AP). Sharh-i Fusus al-Hikam. Compiled and edited by Seyed Jalal al-Din Ashtiyani. Tehran: Ilmi Farhangi.
-  Qownavi, S.D. (1371 AP). Al-Fukook. Muhammad Khwajuy (ed). Tehran: Mowla.
-  Rafiei Qazvini, A. (1388 AP). Ma’ad-i Jismani az Manzar-i Do Hakim Agha Ali Modarres Zenuzi va Ayatollah Rafiei Qazvini (material resurrection from the perspective of the two philosophers Agha Ali Modarres Zenuzi and Ayatollah Rafiei Qazvini. Sophia Perennis. Vol. 6, no. 2, pp. 71-91.
-  Sabzvari, M.H. (1369 AP). Sharh al-Manzumah. Tehran: Nab Publications.
-  Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). (1340 AP). Risala-i Se Asl (the 3 principlle treatise). Seyed Hossein Nasr (Ed.). Tehran: University of Tehran.
-  Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). (1354 AP). Mabda’ wa al-Ma’ad. Tehran: Hikmat wa Falsafe.
-  Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). (1360 AP). Asrar al-Aayat. Muhammad Khwajuy (Ed.). Tehran: Anjuman-i Hekmat va Falsafe-i Iran.
-  Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). (1361 AP). Al-‘Arshiyyah. Gholam Hossein Ahani (Ed.). Tehran: Mowla.
-  Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). (1363 AP). Mafatih al-Ghayb. Muhammad Khwajuy (Ed.). Tehran: Mu’assasat-i Tahqiqat-i Farhangi.
-  Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). (1370 AP). Ma‘rifat al-Nafs wa al-Hashr. Esfahan: Jangal Publications.
-  Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). (1378 AP). Ajwibat al-Masa’il. Abdollah Shakiba (Ed.). Tehran: Bunyad-i Hkemat-i Islami-i Sadra.
-  Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). (1382 AP). Al-Shawahid al-Rububiyyah fi Manahij al-Sulukiyyah. Mustafa Muhaqqeq Damad (ed). Tehran: Bunyad-i Hikmat-i Islami-i Sadra.
-  Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). (1387 AP). Rasa’il-i Falsafi (philosophical treatises). Seyed Jalal al-Din Ashtiyani (Ed.). Qom: Qom Seminary.
-  Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). (1981). Al-Hikmat al-Muta‘aliyah fi al-Asfar al-‘Aqliyyat al-Arba‘(The Transcendent Theosophy in the Four Journeys of the Intellect). Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.
-  Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). (n.d.). Al-Hashiyat ‘ala Ilahiyyat al-Shifa. Qom: Bidar.
-  Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). Al-Mazahir al-Ilahiyyah fi Asrar al-‘Ulum al-Kamaliyyah. Preface & Ed. By Muhammah Khamenei. Tehran: Bunyad-i Hkemat-i Islami-i Sadra.
CAPTCHA Image