بررسی و تحلیل نسبت انسان با طبیعت در فلسفه ملاصدرا

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه معارف قرآن و اهل بیت دانشگاه اصفهان

2 دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه اصفهان

چکیده

در فلسفه ملاصدرا انسان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. انسان تنها موجود ممکنی است که دارای حدّ وجودی مشخص و معینی نبوده و مراتب وجودی او متناظر و مطابق با عوالم و مراتب وجودی آن است. اصول و قواعد تأسیس این نظام فلسفی از قبیل اصالت وجود، تشکیک در وجود و به ویژه دو اصل حرکت جوهری و اتحاد عالم و معلوم و همچنین مراحل تکوین نفس و نسبت آن با بدن می‌تواند مبنای فلسفه زیست‌محیطی را شکل دهد که به واسطه آن بتوان راهکارهایی برای تبیین نسبت انسان و طبیعت ارائه نمود و براساس آن بحران زیست‌محیطی که طبیعت از آن رنج می برد، مدیریت شود. در نظام فلسفی حکمت متعالیه، طبیعت به عنوان مرتبه‌ای از مراتب وجود به تناسب بهره‌ای که از وجود دارد؛ واجد علم، ادراک و شعور است بنابراین تعامل انسان با این موجود زنده به کلی با آنچه در فلسفه زیست‌محیطی مبتنی بر فلسفه غرب تعریف شده، متفاوت است. تبیین و تحلیل معنای انسان و طبیعت در فلسفه ملاصدرا و بیان نسبت آن دو از اهداف اصلی این مقاله است.

تازه های تحقیق

نتیجه

با توجه به مطالب گفته‌شده، بر اصول نظری فلسفۀ ملاصدرا، تا آنجا که با طبیعت ارتباط پیدا می‌کنند، نتایجی چند مترتّب‌اند که در ذیل، به‌طور خلاصه بیان می‌شوند:

الف) طبیعت، تجلّی‌گاه وجودی است که همچنان با اوست و در او تأثیر می‌کند. بنابراین، اوصاف وجود، از جمله شعور و آگاهی، در طبیعت حضور دارد و هر جا که اوصاف وجود، حاضر باشد، قابل احترام و تقدیس است.

ب) وجود، در عین تجلّی به‌صورت سلسله‌مراتب مشکّک، واحد است. از این رو، ما در عوالم، از جمله عالم طبیعت، با موجوداتی سروکار داریم که باطناً میانشان مرزبندی وجود ندارد. این بدان معناست که اَلم یا لذّت یک موجود، اَلم یا لذّت موجود دیگر را در پی خواهد داشت.

ج) میان انسان، در مقام عالم، و طبیعت، در مقام معلوم، نیز اتّحاد برقرار است؛ از همین رو، احوال درونی و جنبه‌های خلقی و اخلاقی او، در نحوۀ رویکرد او به طبیعت تأثیرگذار است. اگر انسان، از شناسایی صرفاً ذهنی مبتنی بر حسّ و خیال درگذرد و با تأمّل عقلانی و شهود عرفانی به حقایق امور عالم راه برد، بیش از آن‌که در تغییر و تخریب طبیعت بکوشد، مصمّم می‌شود تا آن را در برابر وسوسه‌های حاکمیت بر آن، صیانت و محافظت کند.

د) فساد و برکت طبیعت، منوط به اعمال انسان است و عمل انسان، در گرو میزان توقّف یا جهت و قدر حرکت جوهر نفس اوست. از مقام و مرتبه معنوی و باطنی انسان، سیمایی درونی در او ایجاد می‌شود که شاکلۀ اخلاقی او را تشکیل می‌دهد. بنابراین، از دیدگاه صدرایی، هر یک از افراد انسانی، نوعی جداگانه، به‌حساب می‌آیند؛ برخی برحسب درجه، از جمادات فروترند و برخی از زمرۀ ساکنین عرش به شمار می‌‌روند. به پیروی از این، هر یک از انواع انسانی، میل بدان دارد که طبیعت را بر مراد ارزش‌های مقام و درجۀ خویش ببیند و در این میان، آنانی که شاهد حقایق و بواطن امور طبیعی‌اند، سابق بر کسانی هستند که از حیث آگاهی، حتّی از جمادات و حیوانات نیز فروترند.

ھ) به هنگام انجام یک فعل اخلاقی، افزون بر این‌که فرد، فعل خود را به نحو حضوری ادراک می‌کند، لذّت یا اَلم اخروی آن نیز  (اشجار یا نار و حمیم) نزد او حاصل می‌شود، اگرچه بدان علم نداشته باشد. بدین ترتیب، هرچند انسان ساکن طبیعت است، در واقع، آخرت در او حاضر است و آثار خود را در او به‌جا می‌گذارد. بی‌تردید، کسی که به واسطۀ اعمال سوء، «جهنّم» در او محقّق گشته است، طبیعت خارجی را نیز به سمت صور و مخیّلات ناشی از جهنم درونی و مشهود خود سوق می‌دهد. در مقابل، انسانی که به یُمن اعمال موافق با فطرت و خلقت، «بهشت» در او حاضر است، طبیعت بیرون از خویش را مطابق با صور و مثل بهشت مشهود خود می‌پسندد و آن را به سمت تمثّل باطنی خود از بهشت، هدایت می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Review and Analysis of Man-Nature Relationship in Mulla Sadra's Philosophy

نویسندگان [English]

  • Ibrahim Rezaii 1
  • Ja'far Shanazar 2
1 Assistant professor of Ahl al-Bayt and Quranic studies, University of Isfshan, (Corresponding Author) | rezaei@ahl.ui.ac.ir
2 Associate professor of department of Islamic philosophy and theology, University of Isfahan
چکیده [English]

  In Mulla Sadra's philosophical system, human being enjoys a specific stance. He is the only contingent being with existential degrees corresponding and conforming to existential degrees and worlds. Mulla Sadra's environmental philosophy can be regarded as based on the principles and rules founding the system, including fundamentality and gradation of existence, particularly the principles of substantial motion and union of the knower and the known, as well as the stages of creation of soul and its relation with body. Such a philosophy can help us to provide ways to explain the relationship between man and nature, according to which environmental crises occurred to the nature can be managed. In the philosophical system of transcendent theosophy, nature is the manifestation and disclosure of a being continually influencing it in its creation and duration, endowed with knowledge, apprehension and consciousness according to its share in the being, and represents the hidden interior and exterior aspects of reality of existence. Therefore, man's interaction with nature as a living thing is totally different from that which is defined in environmental philosophy based on West's philosophy, which believes in an existential unity between man and nature. The present paper seeks to explain and analyze the meaning of man and nature in Mulla Sadra's philosophy and elaborate on their interrelation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • man
  • soul
  • nature
  • existence
  • knowledge
  • ethics
  • environmental philosophy
قرآن کریم.
ابن عربی. محی الدین محمد بن علی  (1405ق). فتوحات مکیه (2).(تحقیق: عثمان یحیی). المصریه.
آشتیانی، سید جلال‌الدین. (1380). شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
جهانگیری، محسن.  (1383). محی‌الدین ابن عربی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
دکارت، رنه.  (1369). تأمّلات. ترجمۀ احمد احمدی. مرکز نشر دانشگاهی. تهران.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا).  (1414ق). الحکمة المتعالیة فى‌ الاسفار العقلیة الاربعة. (تصحیح حسن حسن‌زاده آملی). تهران: مؤسسة الطباعة وزراة الثقافة والارشاد الاسلامی.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1341). رسالة العرشیه. تصحیح و ترجمه: غلامحسین آهنی. تهران:؟؟؟؟
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1360). تفسیر القران الکریم. تحقیق: محمد خواجوی. قم: انتشارات بیدار.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1375). مجموعۀ رسائل فلسفی؛ رساله شواهد الربوبیة. تحقیق: حامد ناجی اصفهانی. تهران: انتشارات حکمت.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1375). ملا شیخ الغیب. تحقیق: محمد خواجوی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1385). الشواهد الربوبیه. ترجمه و تفسیر: جواد مصلح. تهران: ؟؟؟؟
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1410ق). الحکمة المتعالیة فى‌ الاسفار العقلیة الاربعة (2). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فصلنامه علمی ـ پژوهشی معارف اسلامی. شماره16و17. انجمن معارف اسلامی.  (1387)
نصر، سید حسین.  (1383). اسلام و تنگناهای انسان متجدّد. ترجمه: انشاء اللّه رحمتی. تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
Becker, Lawrence. C. (1995) .Applied Ethics.in Ecyclopedia of Ethics.)Ed.( (vol. 1) (Kagan shelly. Normative Ethios. westview press. Oxford. (1998.)
Potter, v. R, Bioethics: Bridge to the futher. Princettal. Engelwood cliffs n. s,)1971.)
CAPTCHA Image