توحید ناب؛ تحلیل و تبیین مؤلفه‌ها و مقایسهٔ آن با دیدگاه‌های رقیب

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران.

چکیده

مسئلهٔ توحید خداوند در سه مقام مطرح می‌شود: ۱) وجوب؛ 2) الوهیت؛ 3) وجود حقیقی. در باب توحید در مقام وجود حقیقی‌‌، اعتقادات گوناگونی وجود دارد‌‌، از قبیل اعتقاد عامهٔ مردم‌‌، فیلسوفان مشاء‌‌، جهلهٔ صوفیه و نیز اکابر ایشان‌‌، حکمای فهلویین‌‌، محقّق دوانی و میر‌داماد‌‌، عرفا و حکمای متألهین. صدرالمتألهین شیرازی به اقتضای مقام و در ابواب مختلف کتاب اسفار‌‌، اقوال متعددی در این باب داشته است. این مقاله به مقایسهٔ آرا و اقوال مذکور با یکدیگر می‌پردازد و در نهایت، توحید ناب و خالص را در میان آن‌ها که بری و بدور از اِشکال و ایراد است، معرفی می‌نماید. توحید ناب، توحیدی است که مشوب به هیچ گونه شرکی در مقام وجود حقیقی نباشد و آن جز قول عرفای شامخین و حکمای متألّهین نیست‌‌؛ چنان که نظر نهایی ملاصدرا نیز بر آن است. دیدگاه مذکور مبتنی بر قول به وحدت وجود و موجود در عین کثرت آن دو است و بر پایهٔ آن‌‌، وجود و موجودْ منحصر در ذات حق تعالی است و در عین حال، اشراقات و مظاهر گوناگون و حقیقی دارد و از سوی دیگر با این که وجود و موجود دارای اشراقات و مظاهر گوناگون و حقیقی است‌‌، در عین حال، واحد بوده و منحصر در ذات باریتعالی است. روش این پژوهش، توصیفی۔ تحلیلی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Pure Monotheism: Analysis and Explanation of the Components and a Comparison with Rival Views

نویسنده [English]

  • Seyed Reza Eshaqnia
Assistant Professor, Institute of Islamic Sciences and Culture, Qom, Iran.
چکیده [English]

In the matter of the Unity of God which is the base of Divine teachings, different views have been presented by the theologians and philosophers of various inclinations and the Sufis and mystics regarding real existence and there is a specific understanding of it in the minds of the public who believe and profess the Unity of God which conforms to the views of the Peripatetic philosophers and theologians.
They believe in the plurality of existence and plurality of existents based on the theory of contrast and separation of existents from each other, and believes one of these plural and contrasting existents is God and He is one of many existents, and the cause of all others.
Another view believes in a single real and true instance of existence and existents and considers it to be God; however, this view believes that this single existence and existent manifests in the form of many contingents and since the result of this manifestation is the nominal existence of the contingents, their plurality does not damage the aforementioned real unity of existence and existent. In this view, the ignorant from among the Sufis and their elders are in accordance with each other, with the difference that the former limit the existence of God to this level of manifestation as can also be seen in the apparent words of the mystics and this results in the negation of the essence of God; however, the latter group, apart from this level, believe in a level of no condition-no description for His essence but consider that single existence and existent in both levels – be it the level of essence or that of the manifestations – to be necessary; in contrast to the … who, though they believed in the unity of existence, however, they consider existence to be necessary in only level and contingent in the other.
In another view, which has been attributed to the transcendental inclination, existence is considered principal and real only in the Necessary Being and is, therefore one; however, in contingent beings, quiddity has been considered as principal and it is clear that quiddities are plural and various. Therefore, in this view, existence is one and is only God; however, existents include both God as well as quiddities and contingents and ultimately, in the views of the great mystics and transcendental philosophers, existence and existents, despite their real plurality, have been described as one; like a person who stands in front of multiple mirrors, in which case, man and also humanity, is plural; but since all those reflections are that same one person, they are one despite their plurality.
According to this view, contingent existents are reflections, shadows, and rays of the existence of God in the world and are real and true; in contrast to the view of the Sufi scholars in which contingent existents are nominal.
The aforementioned views, except the last, somehow mix polytheism regarding the real existence because in all of them limitations have been considered for God and this necessitates that God is one according to numeric unity; as is indicated by Imam Ali (peace be on him) in the sermon regarding Unity of God at the beginning of Nahjul Balagha: one who has limited Him has numbered Him (Nahjul Balagha, 1980: 40). In this case, God would not be alone and one and other existents – the contingent beings – stand beside Him; whereas lexically, tawhid means unique and singular and God is one in essence, i.e. in existence as well as attributes and actions and contingent beings are rays of His existence just as their attributes and actions are manifestations of His attributes and actions because attributes and actions follow existence and are secondary to it.
Therefore, this pure and free-from-all-types-of-polytheism monotheism regarding the real existence must be sought among the monotheistic views of the great mystics and transcendental philosophers and this is Mulla Sadra’s ultimate view and can be concluded from all the discussions in The Transcendent Philosophy of the Four Journeys of the Intellect – even though in the discussion of cause and effect (vol. 2) he has chosen the view of the Sufi scholars (Mulla Sadra, 1981, 2: 292), in another period – probably under the influence of his teacher Mirdamad – he believed the view attributed to the transcendental inclination.
This study includes three main topics: The different views regarding Unity of God, the criterion of attaining purity from polytheism, A critical study of the monotheistic views of the philosophers in contrast to the mystics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Real monotheism
  • God’s essence
  • unity in plurality and plurality in unity
  • comprehensive unity
  • numerical unity
* قرآن کریم.
* نهج البلاغه. نسخه دکتور صبحی صالح. (1980م). بیروت: دارالکتاب اللبنانی.
ابن ترکه اصفهانی‌‌، صائن الدین علی بن محمد. (1360). تمهید القواعد. (مقدمه و تصحیح: سید جلال الدین آشتیانی). تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه.
ابن سینا‌‌، حسین بن عبداللّه. (1379). الاشارات و التنبیهات. (ج ۳). مع الشرح للمحقق نصیرالدین محمد بن الحسن الطوسی و شرح الشرح للعلامة قطب الدین محمد بن محمد بن ابی جعفر الرازی. تهران: مطبعة الحیدری.
ابن عربی‌‌، محی الدین. (1423ق / 2002م). الفتوحات المکیه‌‌. (ج ۴). بیروت: دارالفکر.
آملی‌‌، شیخ محمد تقی. (بی‌تا). درر الفوائد‌‌. تهران: مرکز نشر کتاب طهران.
جامی خراسانی‌‌، عبد الرحمان بن احمد. (1361). مثنوی هفت اورنگ. (تصحیح و مقدمه: آقا مرتضی مدرسی گیلانی‌‌). (چاپ سوم). تهران: انتشارات کتابفروشی سعدی.
حافظ‌‌ شیرازی، شمس الدین محمد. ( 1379). دیوان حافظ. (به اهتمام حسن اعرابی). تهران: رواق اندیشه.
حسینی، سید احمد (هاتف اصفهانی). (1307). دیوان هاتف اصفهانی‌‌. تهران‌‌: مؤسسه نشر خاور.
حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر. (علامه حلّی) ( 1407 ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعة المدرسین بقم المشرفه.
راغب اصفهانی‌‌، حسین. (1412ق/ 1992م). مفردات الفاظ القرآن‌‌. (تحقیق: صفوان عدنان داوودی). دمشق: دارالقلم‌‌/ بیروت: دارالشامیه.
سبزواری‌‌، حاج ملاهادی. (1366). شرح المنظومه‌‌. (چاپ پنجم‌‌). قم: مؤسسه انتشارات دارالعلم.
سبزواری‌‌، حاج ملاهادی. (بی‌تا). دیوان حاج ملاهادی سبزواری بضمیمه شرح حال و آثار مؤلف. انتشارات کتابفروشی محمودی.
شیرازی‌‌، محمد ابن ابراهیم (ملاصدرا). (1981م). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. (طبع سوم‌‌). بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
طباطبایی‌‌، سید محمد حسین (علامه طباطبایی‌‌). (بی‌تا). المیزان فی تفسیر القران الکریم‌‌. قم: جماعة المدرسین الحوزة العلمیه بقم المشرفه.
عراقی‌‌، ابراهیم بن بزرگمهر (فخر الدین عراقی). (1370). دیوان عراقی. (تصحیح و مقدمه: سعید نفیسی. چاپ ششم‌‌). تهران: چاپ احمدی‌‌.
عطار نیشابوری‌‌، شیخ فریدالدین محمد. ( 1356). منطق الطیر: مقامات الطیور. (باهتمام سید صادق گوهرین). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
قیصری رومی‌‌، محمد داوود. (1375). شرح فصوص الحکم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
گوهرین‌‌، صادق. (1383). شرح اصطلاحات تصوّف‌‌. تهران: انتشارات زوّار.
محقق داماد‌‌، سید مصطفی. ( شهریور1393). تجلّی کلام خدا در طبیعت‌‌. روزنامه اطلاعات. شماره 25960.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن. (1393). دایرة المعارف قرآن کریم. قم: بوستان کتاب.
مصاحبی نائینی، محمد علی (عبرت نائینی). (1376). دیوان کامل عبرت نائینی. (به تصحیح و اهتمام مجتبی برزابادی فراهانی). تهران: انتشارات سنایی.
مطهری‌‌، مرتضی. (1377). مجموعه آثار‌‌. تهران. انتشارات صدرا.
الهی قمشه‌ای‌‌، میرزا مهدی. (1378). مجموعه آثار‌‌. اصفهان: کانون پژوهش اصفهان.
* Qoran
Amoli, M. T. (n.d.). Durar al-Fawa’id. Tehran: Markaz-i Nashr-i Ketab-i Tehran.
Attar Neshapuri, F. D. M. (1356 AP). Mantiq al-Tayr: Maqamat al-Tuyur. (S. Goharin, Compilation). Tehran: Bongah-i Tarjume va Nashr-i Ketab.
Elahi Qomsheie, M. M. (1378 AP). Majmua-i Athar (a collection of works). Isfahan: Kanun-i Pazhuhesh-i Isfahan.
Goharin, S. (1383 AP). Sharh-i Estelahat-i Tassawuf (an explanation of Sufi terms). Tehran: Zuwwar Publications.
Hafez, S. D. M. (1379 AP). Divan-i Hafez. (H. Arabi, Compilation). Tehran: Ravaq-i Andishe.
Hilli, J. D. (Allamah Hilli). (1407 AH). Kashf al-Murad fi Sharh Tajrid al-I‘tiqad; Sahhahahu wa Qadam lahu wa Alaqa alayhi al-Ustad Hasanzade Amoli. Qom: Jamiat al-Modarresin al-Hawza al-Ilmiyyah.
Hosseini, A. (Hatif Isfahani). (1307 AP). Divan-i Hatif Isfahani (book of poems of Hatif Isfahani). Tehran: Khavar Publication Institute.
Ibn Arabi, M. D. (2002). Al-Futuhat al-Makkiyah [The Makkan Revelations], vol. 2. Beirut: Dar al-Fikr.
Ibn Turke Isfahani, S. D. (1360 AP). Tamhid al-Qawaid. (J. Ashtiyani, Ed. and Preface). Tehran: Anjoman-i Islami-i Hekmat va Falsafe.
Institute of Culture and Quran. (1393 AP). Da’iratul Maaref-i Quran-i Kareem (Encyclopedia of the Quran). Qom: Bustan-i Ketab.
Iraqi, I. (Fakr al-Din Iraqi). (1370 AP). Divan-i Araki (book of poems). (S. Nafisi, Ed. and Preface) (6th ed.). Tehran: Ahmadi.
Jami Khorasani, A. R. (1361 AP). Mathnawi Haft Awrang (seven thrones in mathnawi) (3rd ed.). (M. Modarresi Gilani, Ed. and Preface). Tehran: Ketabfurushi-i Saadi Publications.
Mohaqqeq Damad, M. (1393 AP). Tajalli-i Kalam-i Khoda dar Tabiat (manifestation of God’s words in nature). Ettelaat Newspaper. No. 25960.
Mosahebi Naini, M. A. (Ebrat Naini). (1376 AP). Divan-i Kamil-i Ebrat Naini (book of poems). (M. Barzabadi Farahani, Ed. and Compilation). Tehran: Sanaai Publications.
Nahjul Balagha (Sobhi Saleh translation). (1980). Dar al-Kutub al-Lubnani.
Qeysari, M. D. (1375 AP). Sharh Fusus al-Hikam. Tehran: Elmi va Farhangi Publication Company.
Ragheb Isfahani, H. (1992). Mufradat Alfaz al-Quran. (S. A. Dawoodi, Research). Damascus: Dar al-Qalam/Beirut: Dar al-Shammiyyah.
Sabzvari, M. H. (1366 AP). Sharh al-Manzumah (5th ed.). Qom: Dar al-Ilm Publications Institute.
Sabzvari, M. H. (n. d.). Divan-i Haj Mulla Hadi Sabzvari be Zamime-i Sharh-i Hal va Athar-i Mu’allif. Ketabfurushi Muhammadi Publications.
Shirazi, S. M. (Mulla Sadra). (1981). Al-Hikmat al-Muta ‘aliyah fi al-Asfar al- ‘Aqliyyat al-Arba ‘(The Transcendent Theosophy in the Four Journeys of the Intellect) (3rd ed.). Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.
Tabatabai, M. H. (Allamah Tabatabai). (n. d.). Al-Mizan fi Tafsir al-Quran al-Karim. Qom: Jamiat al-Modarresin al-Hawza al-Ilmiyyah.
 
CAPTCHA Image