کارکرد نظریه ادراکات اعتباری در اندیشه سیاسی- اجتماعی علامه طباطبایی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

 
اندیشه سیاسی- اجتماعی علامه طباطبایی با توجه به عمق و وسعتی که دارد می تواند راهگشای بسیاری از مسائل سیاسی دوره کنونی در جوامع مختلف باشد. یکی از مهمترین مبانی تفکر فلسفی علامه طباطبایی که اندیشه سیاسی- اجتماعی ایشان را متاثر ساخته است و به نوعی جهت نگاه علامه را تعیین می کند نظریه ادراکات اعتباری است.
در این مقاله با توجه به اهمیت و ضرورت طرح اندیشه سیاسی- اجتماعی علامه و مبانی آن سعی شده است از سویی مبانی و مفروضات معرفتی اندیشه سیاسی علامه طباطبایی و از جمله مهمترین آن یعنی نظریه ادراکات اعتباری و از سوی دیگر به کارکرد این رویکرد در اندیشه سیاسی- اجتماعی یعنی نوع نگاه علامه به مسائل مختلف سیاسی جامعه از جمله منشا معضلات فکری- اجتماعی، انسان، جامعه، حکومت و وضع مطلوب آن، قانون، عدالت و اقتصاد پرداخته شود.
نتیجه اینکه اندیشه سیاسی-اجتماعی علامه طباطبایی در پرتو نظریه ادراکات اعتباری از قابلیتهایی برخوردار است که در عین تمایز از اندیشه­های نسبی­گرا، فضای جدیدی را در عالم سیاست می­گشاید و در کنار پایبندی به اصول ضروری اسلام، نتایج و کارکردهایی را در پی دارد که پاسخ بسیاری از مشکلات زمانه را مبتنی بر پذیرش تکثّر و تغییر ارائه می­نماید.
واژگان کلیدی: علامه طباطبایی، اندیشه سیاسی- اجتماعی، ادراکات اعتباری، حکومت، عدالت، قانون

تازه های تحقیق

 

جامعیت تفکر علامه طباطبایی و احاطه ای که ایشان در زمینه های مختلف علوم انسانی از جمله اندیشه سیاسی – اجتماعی داشته­اند موجب شده است که مسائلی که ایشان مطرح کرده اند هر یک پاسخی است به بخشی از چالشهای سیاسی زمانه کنونی.

این قابلیت در اندیشه علامه طباطبائی در درجه اول نه به خاطر پاسخ مسئله، بلکه در مبانی و اصول چون ادراکات اعتباری است که علامه با پرداختن به آنها نوع نگاه به مسائل سیاسی و اجتماعی را متحول ساخته است.

در واقع نظریه ادراکات اعتباری با توصیفی که علامه از آن ارائه می­دهد، جهت کلی اندیشه سیاسی – اجتماعی علامه را مشخص می سازد و موجب می شود با چنین تفسیری بسیاری از گره­های کور در اندیشه سیاسی اسلامی باز و پاسخ مناسب ارائه گردد.

علامه با این اندیشه بسیاری از مفاهیم و اصول اندیشه سیاسی را امور اعتباری و حاصل وضعیت و موقعیت انسان با جهان و یا سایر انسانها می داند و بسیاری از اموری که در تعبیر ذات گرایانه غیر اعتباری و به نوعی لاینحل تصور می شد با حفظ اصول در نظریه علامه اعتباری و حاصل قرارداد و وابسته به قوای انسان است.

البته این دیدگاه علامه را نباید نسبی­گرایی و پذیرش هر نوع رویه در اجتماع و سیاست دانست بلکه علامه با توجه به مبانی و مفروضات خود و با نگاه انتقادی به سایر مکاتب، دیدگاه خود را در چارچوب اصول و مبانی اسلامی بیان می­نماید.

بنابراین از علامه هر چند اصول حاکم بر جامعه مانند اصل استخدام، ایجاد اجتماع و عدالت اجتماعی اموری اعتباری است اما از نظر علامه این رویه نباید به استثمار و بردگی و تلقی ناصواب از آزادی فرد و تفوق او بر جامعه ازطرفی و قربانی کردن فرد و تمایلات به حق او به نفع جامعه از سوی دیگر و در واقع در مقابل هدایت فطری و طبیعی باشد که اگر در تناسب با امکانات و تجهیزات ساختمان نوع انسان قرار بگیرد راه درست را می­گشاید.

نتیجه اینکه در پرتو نظریه ادراکات اعتباری، وجوب زندگی مدنی ناشی از اعتبارِ اجتماع است و لازمه آن، حکم دیگری است در قالب عدالت اجتماعی به‏گونه‏ای که هر ذی‏حقی به حق خود برسد که در نهایت این حکم به لزوم استقرار حکومت و اعتبارِ مُلک و فرمانروایی و مقام ریاستِ در اجتماع می­انجامد.

بنابراین از نظر علامه طباطبایی نفس حکومت و ولایت از اعتباریات ضروریه­ای است که انسان بدان نیازمند است و ضرورت این نیاز در زندگی اجتماعی انسان و طبع مدنی یا فطری اوست اما قلمرو آن در جامعه از آن شخص معینی نیست و متصدی معینی ندارد بلکه این کار مردم است که باید به آن بپردازند.

پیامبر(ص) و ائمه(ع) اگرچه به شکل انتصابی ولایت دارند اما بعد از آنان حکومت اسلامی بر عهده مردم است. به عبارت دیگر بنا بر مبانی نظریه ادراکات اعتباری علامه، حق حکومت از آن مردم است و تعیین پیامبر اسلام(ص) و یا امام معصوم(ع) برای حکومت، نافی حق یاد شده نمی‌باشد. بنابراین، علامه بر این مطلب که در زمان غیبت، انتخاب حاکم جامعۀ اسلامی با مسلمانان است، تأکید دارد و بدین‌ ترتیب به مبانی نظری خود و لوازم و پیامدهای آن ملتفت و ملتزم است.

نظریه ادراکات اعتباری با چنین توصیفی به نوعی خطوط کلی و جهت اندیشه سیاسی – اجتماعی علامه را مشخص می سازد. دقیقا بر اساس همین مبانی، علامه در تبیین این مسئله که چه کسی باید حکومت کند و چرا باید از وی اطاعت شود؟ از شیوه فقهی مبنی بر تفویض امر ولایت از بالا استفاده نکرده بلکه به استدلال عقلی و فلسفی تمسک جسته، معتقد است انسان فطرتا به دنبال آگاه ترین، بهترین و عادلترین فرد است و بنابراین اسلام نیز که مطابق فطرت پیش می رود حکومت را از آن کسی می­داند که در تقوای دینی و حسن تدبیر و اطلاع بر اوضاع از همه مقدم است و این فرد در زمان غیبت می­تواند فقیه باشد.

نتیجه اینکه، کاربرد نظریة ادراکات اعتباری در اندیشه سیاسی –اجتماعی دارای نتایج بسیاری است که -در این مقاله به برخی از آنها پرداخته شد- موجب می­شود فضای جدیدی در عالم سیاست باز گردد و نتایجی را در پی داشته باشد که پاسخ بسیاری از مشکلات زمانه باشد. یکی از مهمترین نتایج و کاربردهای این نظریه در سیاست پذیرش تکثّر و امکان گفتگو است. به طور خلاصه چنانکه گذشت، ادراکات اعتباری به ادراکات ماقبل اجتماع و ادراکات مابعد اجتماع تقسیم می­شود و آنگاه تمام سیاست به اعتباریّات اجتماعی تبدیل می‌‌شود که تکثر لازمه آن است. از این جهت می­توان گرفت در حالی‌که فلسفة اسلامی‌در تاریخ خود بیشتر در پی ادراکات حقیقی بوده و از این جهت تکثّر چندان مطرح نبوده است، نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبایی راه مواجهة با تکثّر و گفتگوی میان فرهنگی را به ما نشان می­دهد. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The function of theory of constructional perceptions in Allamah Tabatabaii's socio-political thought

نویسنده [English]

  • Abdul Rasoul Hassanifar
Assistant Professor of Department of Social Sciences, University of Sistan and Baluchistan
چکیده [English]

Given its depth and width, Allamah Tabatabaii's socio-political thought can solve many current political problems in different societies. The theory of constructional perceptions is one of the most important foundations of his philosophical thought, which has exerted influence on his socio-political thought and somehow determines the orientation of his views. Considering the importance and necessity of discussing Allamah Tabatabaii's socio-political thought and its foundations, the present paper seeks to study the foundations and cognitive hypotheses of  his political thought, one of the most important of which is the theory of constructional perceptions on the one hand, and the function of such an approach in socio-political thought, that is, how Allamah Tabatabaii views different political problems in the society including the origin of socio-intellectual difficulties, man, society, government and its ideal form, rule, justice and economy, on the other hand. It concludes that Allamah Tabatabaii's socio-political thought influenced by the theory of constructional perceptions has some capabilities based on which it opens a new space in the world of politics while being distinctive from relativistic thoughts, and has some results and functions which provide solutions for many current problems based on accepting multiplicity and change while being committed to the essential principles of Islam.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Allamah Tabatabaii
  • socio-political thought
  • constructional perceptions
  • government
  • justice
  • Law
جعفریان، رسول. (1385). جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی- سیاسی ایران (از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی). چاپ ششم. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
جوادی، محسن. (1374). جاودانگی اصول اخلاقی و نظریّة اعتباریّات. فضلنامه معرفت، شماره 15، 22-26.
 شایگان، داریوش.(۱۳۷۱). هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی. تهران: موسسه‌ انتشارات‌ آگاه.
 طباطبایی، محمد حسین. (1355). بررسی­های اسلامی. به کوشش سید هادی خسرو شاهی. قم: نشر هجرت.
طباطبایی، محمد حسین. (1353). تفسیر المیزان. ترجمه همدانی، مکارم و دیگران. تهران: کانون انتشارات محمدی.
طباطبایی، محمد حسین. (1362). شیعه در اسلام. تهران: بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی.
 طباطبایی، محمد حسین. (1362). نهایه الحکمه. قم: النشرالاسلامی.
طباطبایی، محمد حسین. (بی‌تا). اصول فلسفه و روش رئالیسم. (ج2). مقدمه و پاورقی به قلم استاد شهید مرتضی مطهری. قم: انتشارات صدرا.
 طباطبایی، محمد حسین. (بی تا). روابط اجتماعی در اسلام. قم: انتشارات آزادی.
 طباطبایی، محمد حسین. (بی تا). اسلام و اجتماع. تهران: انتشارات پیام اسلام.
 طباطبایی، محمد حسین. (بی تا). ولایت و زعامت، بررسی­های اسلامی. ج1. قم: نشر هجرت.
 طباطبایی، محمد حسین. (1382). اسلام و انسان معاصر. قم: انتشارات مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی.
 طباطبایی، محمد حسین. (1361). فلسفه اقتصاد اسلامی. تهران: موسسه مطبوعاتی عطائی.
 عمید زنجانی، عباسعلی. (1385). مبانی اندیشه سیاسی اسلام، چاپ سوم، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
 فدایی مهربانی، مهدی. (1391). ایستادن در آن سوی مرگ. تهران: نشر نی.
معادیخواه، عبدالمجید. (1382). جام شکسته. جلد اول. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
 نصری، عبدالله. (۱۳۸۳). آیینه‌های فیلسوف: گفتگوهایی در باب زندگی، آثار و دیدگاه‌های استاد غلامحسین ابراهیمی دینانی. چاپ دوم. تهران: سروش.
یادنامه مرحوم علامه سیدمحمدحسین طباطبایی. (1381). مرزبان وحی و خرد. قم: موسسه بوستان کتاب، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
Gadamer. Hans-Georg. (1994). Truth and method. second revised edition, translation revised by joel Weinsheimer and Donald G. Marshall. New York: The continuum publishing.
CAPTCHA Image