بررسی تطبیقی آراء ابن سینا و ابن میمون درباره معاد

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگا‌ه‌ها (سمت)

چکیده

‌‌‌ابن سینا و ابن میمون هر دو از فیلسوفانی بوده‌‌‌‌اند که دغدغۀ اثبات عقلانی عقاید دینی خود را داشته‌اند. ‌‌‌ابن سینا از منظرِ اسلام معاد را در دو شکل روحانی و جسمانی می‌‌پذیرد، اما در نحوۀ پذیرش آن‌ها دو رویکرد متفاوت دارد. او معاد جسمانی را نه از طریق استدلال، بلکه به دلیل ایمانش به کلام اللّه می‌‌پذیرد و معاد روحانی را از طریق برهان اثبات می‌کند. او سیمای معاد و تمام ویژگی‌ها و اوصاف آن را روحانی تأویل کرده و لذّت والم ابدی را متعلق به نفس می‌دانسته است. نفس است که پس از جدایی از تن نیکبخت یا بدبخت است. غایتِ لذّت، نظر به ذات باری‌تعالی و ملائکه است. ابن میمون هم به همین منوال برای اثبات معادِ روحانی اقامۀ برهان کرده است. او نیز به پاداش و مجازات و لذّت و اَلم روحانی اخروی قائل است و غایت لذّت را رؤیت شخینا می‌‌داند که از آن به «معرفت» تعبیر می‌شود. در این مقاله به بررسی تطبیقی این دو دیدگاه فلسفی یکی با داعیۀ اسلام و دیگری با داعیۀ یهود پرداخته شده است.

تازه های تحقیق

ابتنای نظریۀ وحی فراگزاره‌ای بر اساس مبانی هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی، انسان‌شناختی و زبان‌شناسانه، نشان می‌دهد که این رویکرد در تبیین وحی از چند جهت بر رویکردهای رایج در الهیات مسیحی برتری دارد. این نقاط قوت در عین حال که بیان‌گر وجوه تمایز اساسی این نظریه نسبت به رویکردهای رقیب‌اند، پاسخی به مهم‌ترین انتقادات هر کدام از این رویکردهایند که در بخش نخست مقاله‌ بدان‌ها اشاره شد.

1. نخستین و مهم‌ترین مزیت رویکرد فراگزاره‌ای پیوند و ارتباط وثیقی است که میان مراتب وحی - در پرتو مبانی چهارگانۀ یاد شده - برقرار می‌شود. در نظریۀ وحی فراگزاره‌ای مرتبۀ ظهور لفظیِ وحی کاملاً با مراتب فراتر از آن در ارتباط است؛ زیرا بر  اساس مبانی هستی‌شناختی، وحی مرتبه‌ای از کلام الهی است که در مراتب هستی از ظهورات متناسب با همان مرتبه برخوردار است.

2. کمال عقل در مرتبۀ عقل نظری و عملی و در نتیجه، وصول به مقام تجرد محض سبب می‌شود تا دیگر مراتب و قوای ادراکی انسانِ کامل کاملاً تابع عقل او باشند. در نتیجه، وحی الهی در مرتبۀ ظهور در مراتب ادراکی انسانِ کامل از هرگونه دخالت قوای حسی، خیالی و وهمی - از جهت زیادت و نقصان - مصون است. این نکته پاسخی بر انتقاد اِمکان فراموشی وحی گزاره‌ای و یا ایجاد زیادت و نقصان از سوی ذهن است.

3. در رویکرد فراگزاره‌ای ضمن این‌‌که هیچ‌یک از جنبه‌های بشری انسانِ کامل به دلیل وصول به مقام تجرّد محض و مراتب قُرب الهی سبب زیادت و نقصان در دریافت و ابلاغ وحی نمی‌شود، اما این نکته به معنای منفعل بودن انسان کامل نیست؛ زیرا او ترجمان حقیقی وحی است و مراتب وحی با ظهور در مراتب وجود او محقق می‌شود. به‌علاوه تفصیل حقایق اجمالی، ظهور در مرتبۀ خیال و پس از آن در مرتبۀ الفاظ و عبارات تنها با وساطت وجودی انسان کامل میسر است.

4. امکان و ضرورت ظهور حقایق وحیانی در قالب‌های گزاره‌ای نیز از دیگر نقاط برتری این رویکرد است. حقایق وحیانی هرچند حقایقی بسیط و تنزّل‌یافته از عوالمی فراتر از خلق و امراند و برخی از مراتب آن در قالب الفاظ و عبارات نمی‌گنجند، اما گسترش دلالت الفاظ در پرتو نظریۀ تأویل و پیراستن الفاظ از عوارض و لوازم مصادیق جسمانی، سبب می‌شود تا امکان بیان حقایق فراطبیعی در قالب‌های زبان طبیعی فراهم شود. نکته قابل توجه در این نظریه این است که نه‌تنها امکان ظهور وحی در قالب‌های گزاره‌ای وجود دارد، بلکه این ظهور نیز از ضرورت برخوردار است؛ زیرا نزول وحی به منظور هدایت همۀ انسان‌هاست و از همین‌رو، باید در قالب‌های فهم‌پذیر بشری آشکار شود.

5. در رویکرد فراگزاره‌ای، وحی الهی از مراتب معنایی بی‌شماری متناسب با مراتب ادراکی انسان‌ها در هر عصر و زمان برخوردار است و این امر مهم‌ترین مبنای حفظ پویایی وحی و عدم انحصار به زمان و مکان خاص است. تأویل گزاره‌های وحیانی بر  اساس ضوابط خاص این امکان را فراهم می‌آورد تا در هر عصری معانی جدیدی متناسب با فهم مخاطب ظهور یابد و این یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های حفظ پویایی وحی است که در مقایسه با رویکرد گزاره‌ای نمایان می‌شود.

6. در الهیات مسیحی حذف ساحت گزاره‌ای وحی و تعریف آن بر اساس مفاهیمی مانند انکشاف و یا احساس وابستگی سبب شد تا تجربیات دینی بشری که در زمرۀ الهامات و یا مکاشفات عرفانی‌اند، همتای وحی خطاناپذیر الهی به‌حساب آیند. در حالی‌که در رویکرد فراگزاره‌ای، اولاً، نزول لفظی وحی یکی از معیارهای مهم تمایز وحی از دیگر الهامات و مکاشفات دینی است و ثانیاً ، معیارهای دقیقی که در مبانی معرفت‌شناختی وحی برای تفاوت میان ادراکات عقلی و شهودی با ادراک وحیانی ترسیم شده است، ساحت وحی را از آمیخته شدن با تجربیات شهودی و عرفانی کاملاً مبرّا و متمایز می‌سازد.

7. در رویکرد وحی فراگزاره‌ای - برخلاف رویکرد غیرگزاره‌ای در الهیات مسیحی که وحی وابسته به ذهن و نگاه انسان است -گزاره‌های وحیانی کاملاً شناختاری و ناظر به واقع‌اند؛ زیرا پیوند میان مرتبه لفظی و گزاره‌ای وحی با دیگر مراتب به‌روشنی تبیین شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Maimonides and Avicenna's Views about Resurrection

نویسنده [English]

  • Maliheh Saberi Najafabadi
Assistant professor of The Organization for Researching and Composing University textbooks in the Humanities (SAMT)
چکیده [English]

Avicenna and Maimonides are philosophers of religion, who were concerned about rational affirmation of their religious beliefs. Based on his Islamic view, Avicenna accepts bodily and spiritual resurrection, but has two different approaches to their acceptance. He accepts bodily resurrection not by argument but because of his faith in the Word of God, and proves spiritual resurrection by argument. He provides spiritual exoteric interpretation of resurrection and all its characteristics and attributes, and believes that pleasure and pain is eternal, belonging to the soul. It is the soul that experiences happiness or unhappiness after separating from body. The ultimate pleasure is looking at the essence of God and angels. In the same vein, Maimonides provides arguments to prove spiritual resurrection and believes in punishment and reward, and hereafter spiritual pleasure and pain. He holds that the ultimate pleasure is seeing Our Sheikh, interpreted as knowledge. The present paper seeks to compare these two philosophical views, one based on Islam and the other on Judaism.

کلیدواژه‌ها [English]

  • spiritual resurrection
  • bodily resurrection
  • pleasure and pain
  • Maimonides
  • Avicenna
ابن سینا، حسین بن عبداللّه  (١٣٥٠). رساله اضحویه. تصحیح و تعلیقات: حسین خدیو‌جم. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
‌‌‌ابن سینا، حسین بن عبداللّه.  (١٣٦٣) المبدا و المعاد. به اهتمام عبداللّه نورانی. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی مک‌گیل با همکاری دانشگاه تهران.
‌‌‌ابن سینا، حسین بن عبداللّه.  (١٣٦۴)، نجات. با مقدمه محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
‌‌‌ابن سینا، حسین بن عبداللّه.  (١٣٧۵). الاشارات و التّنبیهات. قم: نشر بلاغه
‌‌‌ابن سینا، حسین بن عبداللّه.  (١٤٠۴). التعلیقات، تحقیق و مقدمه از عبدالرحمن بدوی. قم: مکتب الاعلام.
‌‌‌ابن سینا، حسین بن عبداللّه.  (١٤٠۵)، الشفا طبیعیات، مقالۀ ششم و مقالۀ نهم. قم: منشورات مکتبة آیة اللّه مرعشی نجفی.
اپستاین، ایزیدور.  (1393). یهودیت. ترجمه بهزاد سالکی. تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
ادریس، محمد جلاء  (بی‌تا) التأثیر الاسلامی فی فکر الدینی الیهودی، مصر. القاهره: مکتبة مدبولی.
ارشد ریاحی‌‌‌‌‌، علی.  (1393). حدوث نفس انسانی از دیدگاه فلاسفه اسلامی و سازگاری آن با عالم ذر. پژوهش‌های فلسفی کلامی. دوره 13. شماره 52. ص62-43.
دقیقیان، شیرین دخت.  (1378) نردبانی به آسمان نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود. تهران: نشر ویدا.
دیوانی، امیر(1376) حیات جاودانه، تهران: معاونت نهاد نمایندگی رهبری‌‌‌‌‌،
زریاب، عباس.  (1374) ابن میمون. دایرة المعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
صابری‌‌‌‌‌، ملیحه: (1381) بررسی جاودانگی انسان از منظر ملاصدرا. نشریه شناخت، ش 36، ص 33-54. دانشگاه شهید بهشتی.
قندیل، عبدالرزاق احمد. (1984). الاثرالاسلامی فی الفکرالدینی الیهودی، قاهره: دارالتراث.
کتاب مقدس، انتشارات ایلام، چاپ چهارم 2005.
موسی بن میمون.  (بی‌تا). دلالة الحائرین، محقق: حسین آتای. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
ولفسن، هری اوسترین.  (1368). فلسفۀ علم کلام. ترجمه: احمدآرام. تهران: انتشارات الهدی.
هنداوی، ابراهیم موسی. (1963م) الاثر العربی فی الفکر الیهودی، مصر القاهره، مکتبة الانجلو المصریه.
 Epstein, I. (ed.), “seder Nazikin, Sanhedrin”, Babilonian Talmud, trans. H. Freedman, London: Socino Press, 1961.
Idem, “seder Zera’im, Berachot”, Babilonian Talmud, trans. Maurice Simon, London: Socino Press, 1961.
Rudvsky, Maimonides,UK, Blackwell, 2010.
Lener, R., “Maimonides Treatise on Resurrection”, History of Religion, University of Chicago press, 1983.
Mishneh Torah, Sefer Madda, Hilchot Yesodey Ha Torah, (1982) New York, Jerusalemes, Moznaim, 1982.
CAPTCHA Image