بررسی تطبیقی «کیفیت علم پیشین إلهی» از منظر صدرالمتالهین و ابن عربی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 داشنجوی دکتری رشته فلسفه و کلام دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه تهران

چکیده

علم الهی به ماسوا، در دو حیطۀ «پیش از خَلق» و «پس از خَلق»، مورد کنکاش‌های علمی فراوان قرار گرفته است. در این دو حیطه، صفتِ «علم الهی به مخلوقات متکثّر، پیش از خلق آن‌ها»، به جهت آن‌که از صفات ذاتی بوده و ذات الهی نیز بسیط و در نهایتِ صرافت است، بیشتر مورد توجه بوده است؛ زیرا اثبات علمِ پیشین به مخلوقاتِ متکثّر در عین بساطتِ ذات، در ابتدا و ظاهر امر، متناقض‌نما جلوه کرده و از همین‌رو، در این بستر، دیدگاه‌های گوناگونی مطرح شده‌اند. ملاصدرا و ‌‌ابن عربی نیز در این مسئله، با نقد گفتار اندیشمندان پیش از خود، به تبیین کیفیت این قسم از علم الهی پرداخته‌اند. در این پژوهش، ثبوت «علمِ پیشین الهی» مفروض بوده و در پرتو آن، درصدد تبیین کیفیّت این قسم از علم، از منظر این دو اندیشمند هستیم. یافته‌های به‌دست آمده که با روش تحلیلی - منطقیِ عبارات ملاصدرا و ‌‌ابن عربی به دست آمده‌اند، نشان از اتحاد دو دیدگاه در اکثر مبانی و نتایج و اختلاف در روشِ تبیین دارند. ملاصدرا - همچون ابن عربی - علم پیشین را متحد با ذات و بلکه عین آن دانسته و توجیه کثرت در بساطت ذات را در گروِ تبیین «اعیان ثابته»‌‌ای می‌‌داند که از مصطلحات ‌‌ابن عربی در بحث علم پیشینِ الهی است.
 

تازه های تحقیق

 نتیجه‌گیری

بنابر آنچه در تبیین دیدگاه‌های ‌‌ابن عربی و ملاصدرا بیان شد و هم‌چنین با توجه به مقایسۀ این دو دیدگاه، می‌‌توان به یافته‌های زیر اشاره کرد:

ملاصدرا اثبات علم پیشینی اجمالی در ذات را برای ایجاد ممکنات در خارج ناکافی دانسته و خلق مخلوقات متکثّر را نیازمند علمی تفصیلی و پیشینی به آن می‌‌داند. از این رو در پرتو دو انگارۀ حضوری بودن علم پیشین الهی و قاعدۀ «بسیط الحقیقه»، علمی پیشینی برای ذات اثبات ‌می‌کند که افزون بر دارا بودن تفاصیل معلومات، خللی بر بساطت ذات نیز وارد نمی‌آورد.

‌‌ابن عربی، علم پیشین را در سه حیطۀ ذات و مرتبۀ احدیّت واحدیّت بررسی ‌می‌کند. مقام ذات و مقام احدیّت، دو مقامی هستند که علم پیشین تفصیلی در آن اعتبار و لحاظ ‌نمی‌شود. مرتبۀ واحدیّت تنها مرتبه‌‌ای است که علم پیشینِ تفصیلی ظهور ‌می‌کند.

ملاصدرا اثبات تفاصیل معلومات الهی را -همانند ابن عربی- منحصر در مرتبۀ واحدیت می‌‌داند. او در تبیین چگونگی این تفاصیل، با پیروی از ‌‌ابن عربی از انگارۀ عین ثابت بهره می‌‌برد.

ملاصدرا اگر چه در برخی عبارات خود به مخالفت با دیدگاه به ظاهر همسانِ ‌‌ابن عربی با معتزله بر می‌خیزد، اما با نگاه خوش‌بینانه‌اش به بیانات ابن عربی، دیدگاه خود را منطبق با دیدگاه او دانسته و آن را حقیقت و باطن رأی ‌‌ابن عربی می‌‌داند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study on the "Howness of Divine Foreknowledge" in Mulla Sadra (The Leader of Theosophers) and Ibn Arabi's View

نویسندگان [English]

  • Mohammad Hussein Vafa'iyan 1
  • Hassan Ibrahimi 2
1 PhD student of Islamic philosophy and theology, University of Tehran, Mh_vafaiyan@yahoo.com
2 Associate professor of department of Islamic philosophy and theology, University of Tehran, ebrahim@ut.ac.ir
چکیده [English]

God's knowledge of everything other than Himself has been the subject of many scientific researches in terms of “pre-creation” and “post-creation” knowledge, in which the attribute of "God's knowledge of multiple creatures before their creation" has been more taken into consideration since it is an attribute of essence while Divine essence is indivisible and completely pure. Such a consideration is because of the fact that the affirmation of God's pre-knowledge of multiple creatures seems paradoxical at first and results in several views in this regard, while His essence is indivisible. Evaluating and criticizing their precedent thinkers' view, Mulla Sadra and Ibn Arabi have elaborated on the quality of such Divine knowledge. The present paper takes for granted the “Divine pre-knowledge”, in the light of which it tries to explain its quality from the view point of these two thinkers. The findings which are based on the logical analysis of Ibn Arabi and Mulla Sadra's sayings indicate that their views are similar in terms of most principles and conclusions and different in terms of methods of explanation. Like Ibn Arabi, Mulla Sadra believes that God's per-knowledge is united with His essence or rather they are the same and that the justification of multiplicity in indivisibility of essence is contingent upon the explanation of “eternal essences” which is a term used by Ibn Arabi is his discussion of Divine pre-knowledge..
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Divine pre-knowledge
  • Mulla Sadra
  • Ibn Arabi
  • indivisibility of essence
  • eternal essence
ابن عربی، محیی الدین،  (بی‌تا)الفتوحات المکیه. بیروت: دار الصادر.
ابن عربی، محیی الدین،   (1370)، فصوص. (به تصحیح عفیفی)، تهران: الزهراء.
ابن عربی، محیی الدین،   (1421)، مجموعه رسائل ابن عربی(3جلدی)، بیروت: دار المحجة البیضاء.
ابن عربی، محیی الدین،   (1422)، تفسیر قرآن. بیروت: داراحیاء التراث.
ابن عربی، محیی الدین،   (1423)، دیوان شعر. بیروت: چاپ دوم، دار الکتب العربیه.
ابن عربی، محیی الدین،   (1994) الفتوحات المکیه ، بیروت: چاپ دوم، دار احیاء التراث.
جامی، عبد الرحمن،  (1370)، نقد النصوص، تهران: چاپ دوم، سازمان چاپ و نشر وزارت ارشاد.
جامی، عبد الرحمن،   (1425)، شرح فصوص، بیروت: دار الکتب العلمیة.
جندی، مؤید الدین،  (1423)، شرح فصوص الحکم  (تصحیح: جلال الدین آشتیانی)، قم: چاپ دوم، بوستان کتاب.
جوادی آملی، عبداللّه،  (1372)، شرح جلد ششم از حکمت متعالیه (ج2)، تهران: الزهراء.
رضایی، علی، (1386)، علم پیشین الهی از دیدگاه صدرالمتألهین و علامه طباطبایی، رشد آموزش معارف اسلامی، شماره64
سبزواری، ملّا هادی.  (1981)، حاشیه بر اسفار (مطبوع در ضمن اسفار)، بیروت: دار احیاءالتراث.
سبزواری، ملّا هادی.   (1383)، اسرار الحکم، قم: مطبوعات دینی.
سبزواری، ملّا هادی.   (1422)، شرح منظومه، قم: نشر ناب.
سبزواری، ملّا هادی.   (1360)، تعلیقات بر شواهد الرّبوبیه (مطبوع در ضمن شواهد)، مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
سبزواری، ملّا هادی،   (1981)، شرح اسفار (مطبوع در ضمن اسفاراربعه)‌‌‌‌‌، بیروت: دار الاحیاء.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1302)، مجموعه الرسائل التسعه- رسالة فی التشخص- تهران: بی‌نام.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1354)، المبداء و المعاد، تهران: انجمن حکمت و فلسفه.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1360 الف)، اسرار الایات، تهران: انجمن حکمت و فلسفه.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1360 ب)، الشواهد الربوبیه، مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا).  (1361)، العرشیه، تهران: نشر مولی.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1363 الف)، المشاعر، تهران: کتابخانه طهوری.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1363 ب)، مفاتیح الغیب، تهران: موسسه تحقیقات فرهنگی.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1387)، سه رساله فلسفی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1375)، مجموعه رسائل فلسفی، تهران: حکمت.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1381)، شرح اصول کافی، موسسه تحقیقات فرهنگی، تهران:
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1404ق)، شرح الهدایه الاثیریه، بیروت: التاریخ العربی.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (1981)، الحکمة المتعالیة فى‌ الاسفار العقلیة الاربعة (ج8،7،5،3،2،1)، بیروت: دار احیاءالتراث.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (بی‌تا الف) ایقاظ النائمین (به تصحیح دکتر مویدی)، بی‌جا: انجمن حکمت و فلسفه.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم  (ملاصدرا). (بی‌تا ب)، حاشیه بر الهیات شفاء، قم: نشر بیدار.
طباطبایی، سید محمد حسین (علامه طباطبایی). (1388)، نهایة الحکمة، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
فارابی، ابونصر محمد بن محمد. (1405)، الجمع بین رایی الحکیمین، تهران: چاپ دوم، الزهراء.
فرامرز قراملکی، احد.  (1388)، روش شناسی فلسفه ملّاصدرا، تهران‌‌‌‌‌، بنیاد حکمت صدرا.
فلوطین،  (1413). اثولوجیا، قم: نشر بیدار.
فیاض صابری، عزیز اللّه، (1383)، علم پیشین الهی و اختیار انسان، مجله تخصصی کلام اسلامی، شماره51.
قونوی، صدرالدین محمد.  (1381)، اعجاز البیان، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
قیصری، داوود،  (1375)، شرح فصوص (به تصحیح آشتیانی)، تهران: علمی و فرهنگی.
قیصری، داوود،   (1381)، رسالة فی التوحید، تهران: چاپ دوم، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
ندری ابیانه، فرشته.  (1386)، تأثیرات ابن عربی بر حکمت متعالیه، تهران: بنیاد حکمت صدرا.
CAPTCHA Image