نسبت صفات سلبی خداوند با بیان‌پذیری او در اندیشۀ ابن سینا‌ و علامه حلّی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دنشیار دانشگاه پیام نور

چکیده

برای سخن‌گفتن از اوصاف الهی از دیرباز طریقه‌هایی مطرح بوده است و به دو دستۀ کلی سلبی و ایجابی تقسیم می‌شود که این دو خود دارای زیرمجموعه‌ها و تقسیمات فرعی‌اند‌‌؛ ازجمله تقسیم سلبی به طریقۀ سلب و سکوت‌‌، طریقه سلبی تفضیلی‌‌ و طریقه سلبی- ایجابی است. آن چه در این نوشتار مدنظر ماست بررسی دربارۀ طریقه سلبی- ایجابی و نسبت آن با بیان‌پذیری خداوند است‌‌؛ زیرا این طریقه دارای تفاسیر و معانی مختلف نزد اندیشمندان است و برخی از این معانی با بیان‌ناپذیری خداوند تضاد دارد. حال معنای طریقۀ سلبی- ایجابی نزد ابن سینا‌ و علامه حلی چگونه است؟ رابطه طریقۀ سلبی-ایجابی با بیان‌ناپذیری خداوند نزد این دو اندیشمند چگونه است؟ ابن سینا‌ در باب ذات و صفات الهی صفات واجب تعالی را به سلب‌ها و اضافه بازمی‌گرداند و با بیان‌ناپذیری صفات و ذات الهی موافق نیست. علامه حلی به‌نوعی بازگشت از ایجابی به سلبی قائل و صفات ایجابی را از راه سلب اضداد آن‌ها می‌‌شناسد و بیان‌پذیری در صفات را نیز به توقیفیّت صفات محدود می‌کند. در این نوشتار ضمن بررسی معانی مختلف طریقۀ سلبی- ایجابی نزد اندیشمندانی چون ابن سینا‌ و علامه حلّی‌‌، موضع کلی ابن سینا‌ را که بازگشت همۀ صفات الهی به سلب و اضافه است، بیان می‌داریم.

تازه های تحقیق

نتیجه

۱. از میان سه قسم طریقه سلبی که به طور اجمال معرفی شد‌‌، تنها طریقه سلبی از نوع سلب و سکوت با بیان‌ناپذیری خداوند مطابق است‌‌؛ حال آن‌که معنای تفضیلی نیز به‌نوعی سخن‌گفتن از خداست‌‌؛ صفات در خداوند به نحو متعالی هستند‌‌‌‌، اما در طریقه سلبی- ایجابی در صورت اخیر که مقاله به صورت اختصاصی دربارۀ آن است‌‌؛ با معنای گفته شده نزد ابن سینا‌ که به معنای بازگرداندن صفات به سلب‌ و اضافه است با بیان‌ناپذیری خدا تضاد دارد‌؛‌؛ زیرا او معتقد است از طریق صفات به طریق سلبی و اضافی به شناخت خداوند دست یافت و دربارۀ او سخن گفت. بر این اساس، تلاش ابن سینا‌ بیانگر بیان‌پذیری خداوند است. نزد علامه حلّی با بیان‌ناپذیری خدا تعارض ندارد‌‌؛ او صراحتاً بیان می‌کند ما از درک ذات خداوند عاجزیم.

۲. در اندیشه ابن سینا‌ بحث طریقه سلبی - ایجابی و نیز بررسی صفات و اقسامی که برای صفات از حیث ایجابی و سلبی بر می‌شمارد صفات از حیث این‌که بعضی ظاهر ایجابی و معنای سلبی دارند‌‌؛ بعضی ظاهری ایجابی و معنای ایجابی‌‌؛ بعضی ظاهر سلبی دارند و معنای ایجابی و بعضی دیگر هم سلبی و هم اضافی هستند بسیار جامع و فراگیرتر از اندیشه علامه حلّی است. در علامه به‌کاربردن صفت ایجابی برای خداوند را نمی‌پسندد‌‌؛ زیرا کنه ذات او از ما پنهان است.

در زمینه وجوب وجود نیز ابن سینا‌ و علامه حلی بر صفت وجوب وجود خداوند تأکید داشته و بیشتر صفات را بر اساس آن چه به طریق سلبی و چه به طریق ایجابی یا بازگشت از ایجاب به سلب اثبات کرده‌اند.

۳. در اندیشۀ ابن سینا‌ بازگشت همۀ صفات به سلبی و اضافی است‌‌؛ تمامی صفات به طریق سلبی یا اضافی بر اساس وجوب وجود و قیمومیت بررسی می‌شود قمیومیت مبتنی بر قدرت است. در علامه حلّی نیز بازگشت تمامی صفات به دو صفت وجوب وجود و قدرت است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Relationship between God's Negated Attributes with His Expressibility according to Avicenna and Allamah Helli

نویسنده [English]

  • Hasan Abasi Hosain Abadi
Assistant of prof of payamenoor university
چکیده [English]

Several methods have long been proposed regarding the discussion of divine attributes, and they are divided into two general types: negated and affirmative ones, each with its own subsets and subdivisions. For example, the negated method is divided into the negation and silence, the comparative-negated, and the negated- affirmative methods. The present paper seeks to review the negated-affirmative method and its relationship with God's expressibility, because scholars have proposed different interpretations and meanings for this method, some of which contradict God's inexpressibility. The question that rises is: what is Allamah Helli and Avicenna's view about the meaning of negated-affirmative method and its relationship with God's inexpressibility? In terms of divine essence and attributes, Avicenna interprets God's necessary attributes through negation and relation and does not accept inexpressibility of divine attributes and essence. Allamah Helli believes in a certain interpretation from affirmative to negated, recognizes affirmative attributes through negating their opposites, and restricts expressibility in attributes to their conditionality. While reviewing the different meanings of the negated-affirmative method according to scholars such as Avicenna and Allamah Helli, this paper explains the former's general view which holds that all divine attributes are interpreted through negation and relation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • necessity of being
  • negated attributes
  • affirmative attributes
  • Unity
  • divine attributes
-   الأهوانی‌‌، احمد فؤاد. (1362). تاریخ فلسفه در اسلام. (ترجمه: م. م. شریف). (ج1). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-   ابن سینا‌. (1375). الاشارات والتنبیهات مع شرح خواجه نصیر‌الدین طوسی وقطب‌الدین رازی. قم: نشر البلاغه.
-   ابن سینا‌. (1363). مبدأ والمعاد‌‌، (به اهتمام عبداللّه‌ نورانی). مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مگ گیل شعبۀ تهران.
-   ابن سینا‌. (1418). الهیات من کتاب الشفاء. آیة اللّه‌ حسن‌زاده آملی. قم: مکتبه الاعلام الاسلامی. مرکز نشر.
-   ابن سینا‌. (1379). التعلیقات. (چاپ چهارم).  قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
-   ابن سینا‌. (1390). الهیات از کتاب شفا. (ویرایش و ترجمه: ابراهیم دادجو). تهران: امیرکبیر.
-   ابن سینا‌. (1364). النجاه من الغرق فی بحر الضلالات. (مقدمه و تصحیح: محمدتقی دانش‌پژوه). (چاپ دوم). تهران: دانشگاه تهران.
-   ابن سینا‌. (1371). المباحثات. (توضیح مقدمه و تحقیق: محسن بیدارفر). قم: بیدار.
-   ابن سینا‌. (1391). تعلیقات. (تحقیق: سید حسین موسویان). تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
-   احمدوند‌‌، معروف‌علی. (1389). رابطه ذات و صفات الهی. قم: بوستان کتاب.
-   افلاطون. (1380). مجموعه آثار. (ترجمه: محمد حسن لطفی). (ج4). تهران: خورازمی.
-   افلوطین. (1361). مجموعه آثار‌‌. (ترجمه: محمدحسن لطفی). (ج2) . تهران: خوارزمی.
-   ایلخانی‌‌، محمد. (1382). تاریخ فلسفه در قرون وسطی و رنسانس. تهران: سمت.
-   ایلخانی‌‌، محمد. (1380). متافیزیک بوئتیوس. تهران: الهام.
-   حسن‌زاده آملی‌‌، حسن. (1374). کلمه علیا در توقیفیت اسماء. (چاپ چهارم). قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
-   حلّی‌‌، حسن بن یوسف. (‌‌بی‌تا). کشف‌المراد شرح فی تجرید الاعتقاد. قم: مکتبه المصطفوی.
-   حلّی‌‌، حسن بن یوسف. (1413). کشف‌المراد شرح فی تجرید الاعتقاد. تصحیح‌‌، مقدمه‌‌، تحقیق و تعلیقات: حسن‌زاده آملی. (چاپ چهارم). قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
-   حلّی‌‌، حسن بن یوسف‌. (1351). کشف المراد فی شرح تجریدالعتقاد‌‌. ترجمه و شرح: ابوالحسن شعرانی. تهران: انتشارات کتابفروشی اسلامیه.
-   حلّی‌‌، حسن بن یوسف. (1371). نهج الحق کشف الصدق. مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.
-   حلّی‌‌، حسن بن یوسف. (1419). نهایه المرام فی علم الکلام. قم: مؤسسه الامام الصادق.
-   ذبیحی‌‌، محمد. (1389). فلسفه مشاء با تکیه بر اهم آراء ابن سینا‌. چاپ چهارم. تهران: سمت.
-   ذبیحی‌‌، محمد‌‌؛ ایرجی‌نیا‌‌، اعظم. (1393). «بررسی وجودشناختی صفات الهی از دیدگاه ابن سینا‌ همراه با نقد ملاصدرا». پژوهش‌های هستی‌شناختی. 3 (6)‌‌، ص19-38.
-   شیروانی‌‌، علی. (1388). ترجمه و شرح کشف‌المراد‌. (چاپ سوم، ج1). قم: مؤسسه انتشارات دارالعلم.
-   علیزمانی‌‌، امیرعباس. (1387). سخن‌گفتن از خدا. (ج2). تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌های اسلامی.
-   مطهری‌‌، مرتضی. (1369). مقالات فلسفی. (ج2).  تهران: انتشارات حکمت.
-   Quinn, Patrick. (1996). Aquinas, Platonism and Knowledge of God. Avebury Series in Philosophy.
 
CAPTCHA Image