تعقّل و اندیشیدن در باب مسائل ایمانی: مقایسۀ دیدگاه علامه طباطبایی و گابریل مارسل

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه تطبیقی دانشگاه علامه طباطبایی(ره)، تهران، ایران

2 دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

در این مقاله قصد داریم تا جایگاه تعقّل و اندیشیدن درباب مسائل ایمانی را از دیدگاه علامه طباطبایی و گابریل مارسل بکاویم‌‌‌‌. جایگاه و کارکرد عقل در مسائل ایمانی همواره مورد توجه فیلسوفان و اندیشمندان بوده است و نقشی سرنوشت‌ساز در تعیین مسیر الهیات داشته است‌‌‌‌. علامه طباطبایی و گابریل مارسل نیز توجه ویژه‌ای به مسائل ایمانی و تعقّل و جایگاهِ آن در مورد این مسائل داشته‌اند‌‌‌‌. مارسل، ‌در مواجهه با پیچیدگی‌های مسائلِ ایمانی به نقد نوع اندیشیدن در مورد این مسائل می‌پردازد و نوع جدیدی از اندیشیدن را مطرح می‌کند که جزئی و شخصی است و برای درک حقایق ایمانی کارساز است‌‌‌‌. از نظر مارسل، ‌تفاوت میان مسائل ایمانی و منطقی ماهوی است و اندیشۀ انتزاعی ویژۀ مسائل منطقی است‌‌‌‌‌‌، ‌اما علامه طباطبایی با مستقل دانستن عقل در درک حقایق‌‌‌‌‌‌، ‌قلمرو این اندیشه را بسیار گسترده تعریف می‌کند؛ به‌طوری‌که اندیشۀ ایمانی ذیل اندیشه عقلی قرار می‌گیرد‌‌‌‌. ایشان با ذاتی و قطعی دانستن حجیّت عقل‌‌‌‌‌‌، ‌منزلت عقل را بسیار والا برمی‌شمارند و بر خلاف مارسل‌، قائل‌اند که تفاوت مذهب و فلسفه‌‌‌‌‌‌، ‌روشی است و این‌دو هدفِ مشترکی را دنبال می‌کنند که همان درکِ حقایق است‌‌‌‌. روشِ این مقاله‌‌‌‌‌‌، ‌بیان دیدگاه این دو فیلسوف، ‌در این زمینه و سپس مقایسه آنها با یک‌دیگر است‌‌.

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیری

1. عقل در نگاه علامه طباطبایی، ‌ادراکی است که با جان انسان گره خورده باشد و صاحب مراتبی شدید و ضعیف است‌‌‌‌. این نوع از ادراک برای انسان دارای سلامت فطرت روی می‌دهد و کمال ادراک انسانی است‌‌‌‌. ایشان عقل را همان نفسِ مدرِک می‌دانند‌‌‌‌. همچنین از نظر ایشان، ‌تفکّر عقلی بر پایۀ بدیهیاتی است که غیرقابل تردید هستند و ما با استنتاج از آنها به قضایای دیگری می‌رسیم که آنها نیز یقینی هستند‌‌‌‌. گابریل مارسل، ‌اندیشه را به دو نوع اولیه و ثانویه تقسیم می‌کند‌‌‌‌. از نظر او، ‌اندیشۀ اولیه با مسائل ابژکتیو و علمی مرتبط است و چیزی است که انسان می‌تواند بر آن احاطه بیابد‌‌‌‌ و در مقابل این‌گونه مسائل‌‌‌‌‌‌، ‌قسم دیگری از مسائل وجود دارند که خودِ من را در بر می‌گیرند که این قبیل مسائل را «راز» می‌نامد و اندیشۀ ثانویه را برای این‌گونه مسائل پیش می‌نهد‌‌‌‌. این قسم اندیشه نوعی اشراق و شهود است و جنبه‌های شخصی و درون‌نگرانه در آن پررنگ‌تر است‌‌‌‌. به نظر می‌رسد اندیشۀ اولیۀ مارسل همان تعقّل مورد نظر علامه است‌‌.

2. در باب حجیّت و اعتبار عقل‌‌‌‌‌‌، ‌علامه طباطبایی، ‌حجیّت عقل را ذاتی‌‌‌‌‌‌، ‌قطعی و اثبات‌ناپذیر می‌داند و بر تقدّم عقل بر نقل تأکید دارند، ‌اما چنان‌که گفته شد، ‌گابریل مارسل با تفکیک دو حوزه راز و مسئله از یکدیگر دو نحوه از اندیشیدن را پیش ‌می‌نهد که هریک در قلمرو ویژه خویش دارای حجیّت هستند و اگر در خارج از قلمرو خود به کار روند از حجیّت ساقط می‌شوند‌‌‌‌. از نظر او، ‌اندیشۀ اولیه در حوزه امور مسئله‌انگیز کاربرد و حجیّت دارد و در حوزه اموری که مربوط به قلمرو راز هستند‌‌‌‌‌‌، ‌این اندیشه ناکارآمد و خطر‌آفرین است و در این موارد باید به اندیشۀ ثانویه رجوع کرد‌‌.

3. به‌کارگیری عقل در مسائل ایمانی، ‌از جایگاهی رفیع نزد علامه برخودار است‌‌‌‌. از دلایل منزلت والای عقل نزد علامه‌‌‌‌‌‌، ‌حجیّت ذاتی و قطعی آن است، ‌درحالی‌که هیچ منبعی از منابع معرفتی از چنین وثاقتی برخوردار نیست؛ علاوه بر این‌که وثاقت منابع دیگر نیز توسط عقل اثبات می‌شود‌‌‌‌. علامه طباطبایی با طرح این‌که تفاوت فلسفه و مذهب در روش است و این‌که عقلی که قرآن به آن دعوت کرده است، ‌همان عقلی است که از طریق آن به استدلال منطقی می‌پردازیم‌‌‌‌‌‌، ‌منزلتی فوق‌العاده به تعقّل می‌بخشند‌‌‌‌. همچنین ایشان با این‌که شهود را برتر از تعقل می‌داند‌‌‌‌‌‌، ‌تعقّل را بر شریعت تقدّم می‌بخشند، ‌اما در اندیشۀ مارسل - برای درک حقایق دینی - آن چه دارای اهمیت و منزلت است، ‌اندیشۀ ثانویه است‌‌‌‌. مارسل مخالف حکمرانی و به کارگیری اندیشۀ اولیه در تمام مقولات است و می‌کوشد از منزلت و جایگاه اندیشۀ اولیه بکاهد تا اندیشۀ ثانویه را رفعت بخشد‌‌‌‌. همچنین مارسل برخلاف علامه که تفاوت مذهب و فلسفه را روشی می‌دانست‌‌‌‌‌‌، ‌موضوع مورد نظر مسائل ایمانی و منطقی را جدا از یکدیگر می‌بیند و تفاوت این دو را ماهوی می‌داند‌‌‌‌. اختلاف دیگر علامه و مارسل در اینجاست که علامه علی‌رغم پذیرش کشف معنوی و برتر دانستن شهود‌‌‌‌‌‌، ‌آن را راه منحصر به فرد برای نیل به حقایق نمی‌داند و حتی حجیّت آن را منوط به عدم مخالفت آن با عقل می‌کند‌‌‌‌. درحالی‌که مارسل بر این عقیده است که درک راز صرفاً باید از طریق اندیشۀ ثانویه که نوعی کشف معنوی است‌‌‌‌‌‌، ‌صورت گیرد‌‌.

۴. نظر علامه، ‌درباب کارکرد عقل‌‌‌‌‌‌، ‌این است که عقل در دو محدوده کاربرد دارد: 1) شناخت حق از باطل در مسائل نظری و 2) تشخیص خیر از شر در مسائل عملی‌‌‌‌. در نظر علامه‌‌‌‌‌‌، ‌عقل در دین به انسان منفعت می‌رساند و انسان به واسطۀ آن هدایت خود را به سوی حقایق معارف و عمل صالح دنبال می‌کند و چنانچه عقل چنین کاربردی نداشته باشد و کاربردش محدود به خیر و شر دنیوی شود‌‌‌‌‌‌، ‌«عقل» نامیده نمی‌شود، ‌اما مارسل اندیشۀ اولیه یا همان تعقّل را تنها در حوزه امور مسئله‌انگیز‌‌‌‌‌‌، ‌همچون مسائل منطقی‌‌‌‌‌‌، ‌ریاضیاتی یا علم تجربیِ نظری راهگشا می‌داند که در آنها غرض معرفتی کلی‌‌‌‌‌‌، ‌انتزاعی‌‌‌‌‌‌، ‌آفاقی و تحقیق‌پذیر است، ‌اما در حوزه امور راز‌آمیز همچون هستی‌‌‌‌‌‌، ‌نفس، وفا و خدا او قائل است که باید به اندیشۀ ثانویه رجوع کرد‌‌‌‌. به عقیدۀ او، ‌اندیشۀ ثانویه با رجوع به وحدت تجاربی از قبیل قدرشناسی، ‌وفا و ایمان که راز هستی در آن درک می‌شود‌‌‌‌‌‌، ‌فهمی گسترده‌تر و پرمایه‌تر از معنای وجود و حیات انسانی فراچنگ می‌آورد و اساساً کارکرد این اندیشه جبران‌کننده است‌‌‌‌‌‌، ‌یعنی وحدت را از نو غلبه می‌بخشد‌‌.

۵. نظر علامه، ‌در باب قلمرو عقل‌‌‌‌‌‌، ‌این است که عقل می‌تواند به درک کامل مسائل اعتقادی و اخلاقی و کلیات فروع دین نائل آید‌‌‌‌‌‌، ‌اما در جزئیات احکام خیر‌‌‌‌. مارسل - بر خلاف علامه - بر آن است که عقل در مسائلی که من خودم را درگیر آنها احساس می‌کنم که از جملۀ آنها مسائل ایمانی است، ‌کارآیی ندارد‌‌‌‌. او برای درک حقایق ایمانی راه اشراقی را پیشنهاد می‌کند‌‌‌‌. به نظر او، ‌راه تفکر منطقی به این‌گونه مسائل بسته است‌‌‌‌.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Reasoning and Reflection Regarding Issues of Faith: a Comparison between the Views of Allamah Tabatabai and Gabriel Marcel

نویسندگان [English]

  • Hossein Assaran Qommi 1
  • Asgar Dirbaz 2
1 PhD candidate, Comparative Philosophy, Allamah Tabatabaii University, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Department of Islamic Philosophy and Theology, University of Qom, Iran
چکیده [English]

In this article we strive to study the position of intellection and thinking in belief-related issues according to Alamah Tabatabai  and Gabriel Marcel. The position and function of the intellect in belief-related issues has always been a point of focus of intellectuals and philosophers and has had a decisive role in determining the path of theology. Allamah Tabatabai and Marcel have also given special attention to belief-related issues and intellection and its position regarding these issues. Marcel criticizes the type of intellection regarding belief-related issues when encountering the complexity of these issues and presents a new way of thinking which is specific and personal and is instrumental in understanding belief-related realities. According to Marcel, there is an essential difference between belief-related issues and logical issues and abstract thinking is particular to logical issues; but Allamah presents the domain of this thinking to be much more extensive by considering the intellect to be independent in understanding realities, so that belief-related thinking comes under intellectual thinking. He considers the position of intellect to be very high by considering the authority of the intellect to be essential and definitive and in contrast to Marcel, he believes  that the difference between religious denomination and philosophy is a method and they both seek a shared goal which is understanding realities. The path followed in this article is to first explain the views of both philosophers regarding the topic and then comparing them with each other.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Allamah Tabatabai
  • Gabriel Marcel
  • intellect
  • intellection
  • thinking
  • initial thought
  • secondary thought
-    اسلامی‌‌‌‌‌‌، ‌سیدحسن‌‌‌‌‌‌. (1384). طباطبایی و دفاع از منزلت عقل‌‌‌‌. پژوهش دینی‌‌‌‌‌‌، ‌11‌‌‌‌‌‌، ‌93۔116
-    افشار کرمانی‌‌‌‌‌‌، ‌عزیزاللّه. (1384)، ‌عقل‌‌‌‌‌‌، ‌معرفت و منطق از منظر علامه طباطبایی‌‌‌‌. پژوهش دینی‌‌‌‌‌‌، ‌11‌‌‌‌‌‌، ‌117۔136
-    بلاکهام‌‌‌‌‌‌، ‌ھ‌‌‌‌. ج ‌‌‌‌. (1368). شش متفکر اگزیستانسیالیست‌‌‌‌. (ترجمه: محسن حکیمی). تهران: نشر مرکز
-    بهشتی‌پور‌‌‌‌‌‌، ‌روح اللّه‌‌‌‌. (1390). عقل و وحی از نظر علامه طباطبایی (ره). فلسفه دین‌‌‌‌‌‌، ‌9‌‌‌‌‌‌، ‌5۔24
-    حسین‌زاده‌‌‌‌‌‌، ‌محمّد‌‌‌‌. (1386). عقل از منظر معرفت‌شناسی‌‌‌‌. معرفت فلسفی‌‌‌‌‌‌، ‌16‌‌‌‌‌‌، ‌11۔60‌‌.
-    خادمی‌‌‌‌‌‌، ‌عین‌اللّه؛ عربی‌‌‌‌‌‌، ‌علیرضا‌‌‌‌. (1391). بررسی تطبیقی آرای علامه مجلسی و علامه طباطبایی در عرصة چیستی عقل و کارکردهای آن‌‌‌‌. حکمت و فلسفه‌‌‌‌‌‌، ‌2 (8)، ‌69۔92‌‌.
-    رحیم پور‌‌‌‌‌‌، ‌فروغ السادات‌‌‌‌. (1391). واسطه‌های شناخت از دیدگاه علامه طباطبایی (ره). خردنامه صدرا‌‌‌‌‌‌، ‌70‌‌‌‌‌‌، ‌67۔84‌‌.
-    رضوى‌‌‌‌‌‌، ‌مرتضى‏‌‌‌‌. (1389). نقدهاى علامه طباطبائى بر علامه مجلسى (حواشى بر بحار الانوار). بینش نو. بازیابی شده در تاریخ ۲۳ مرداد ۱۳۹۷ از
http://binesheno.com/نقد-های-علامه-طباطبائی-بر-علامه-مجلسی/
-    شاکرین‌‌‌‌‌‌، ‌حمید رضا‌‌‌‌. (1391). کارکرد عقل در فهم دین‌‌‌‌. قبسات‌‌‌‌‌‌، ‌65‌‌‌‌‌‌، ‌5۔26‌‌.
-    شیر علی یف‌‌‌‌‌‌، ‌باقر؛ قیومی‌‌‌‌‌‌، ‌محمدباقر‌‌‌‌. (1389). نگاهی به عقل و ایمان از منظر علامه طباطبایی و قدیس آگوستین‌‌‌‌. طلوع‌‌‌‌‌‌، ‌34‌‌‌‌‌‌، ‌23۔42‌‌.
-    طباطبایی‌‌‌‌‌‌، ‌سید محمد حسین‌‌‌‌ (علامه طباطبایی). (1402ق). المیزان فی تفسیر القرآن‌‌‌‌. قم: اسماعیلیان
-    طباطبایی‌‌‌‌‌‌، ‌سید محمدحسین (علامه طباطبایی)‌‌‌‌. (1374). ترجمۀ تفسیر المیزان‌‌‌‌. (ترجمه: سید محمد باقر موسوى همدانى)‏‌‌‌‌. قم: دفتر انتشارات اسلامی‌‌. ‏
-    طباطبایی‌‌‌‌‌‌، ‌سید محمدحسین (علامه طباطبایی)‌‌‌‌. (1387). شیعه‌‌: مجموعه مذاکرات با پروفسور هانری کربن‌‌‌‌‌‌، ‌به کوشش: سیدهادی خسروشاهى‌‌‌‌. قم: مؤسسه بوستان کتاب‌‌.
-    طباطبایی‌‌‌‌‌‌، ‌سید محمدحسین (علامه طباطبایی)‌‌‌‌. (1388ب). شیعه در اسلام (طبع جدید). قم: دفتر انتشارات اسلامی‌‌.
-    طباطبایی‌‌‌‌‌‌، ‌سید محمدحسین (علامه طباطبایی)‌‌‌‌. (1388 الف). علی و فلسفه الهی‌‌‌‌. قم: دفتر انتشارات اسلامی‌‌.
-    طباطبایی‌‌‌‌‌‌، ‌سید محمدحسین (علامه طباطبایی)‌‌‌‌. (1385). نهایة الحکمة‌‌‌‌. (تصحیح و پاورقی: غلامرضا فیاضی)‌‌‌‌. قم: مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره).
-    علیا‌‌‌‌‌‌، ‌مسعود‌‌‌‌. (1387). تمایز مسئله و راز در اندیشه مارسل‌‌‌‌. فلسفه‌‌‌‌‌‌، ‌8‌‌‌‌‌‌، ‌93۔108‌‌.
-    کین‌‌‌‌‌‌، ‌سم‌‌‌‌. (1381). گابریل مارسل‌‌‌‌. (ترجمه: مصطفی ملکیان). تهران: نشر نگاه معاصر‌‌.
-    مارسل‌‌‌‌‌‌، ‌گابریل‌‌‌‌. (1381). فلسفه اگزیستانسیالیسم‌‌‌‌. (ترجمه: شهلا اسلامی). تهران: نگاه معاصر‌‌.
-    مارسل‌‌‌‌‌‌، ‌گابریل‌‌‌‌. (1388). انسان مسئله‌گون‌‌‌‌. (ترجمه: بیتا شمسینی). تهران: ققنوس‌‌.
-    مارسل‌‌‌‌‌‌، ‌گابریل‌‌‌‌. (1391). تأملاتی در باب ایمان‌‌‌‌. (ترجمه: روح‌اللّه علیزاده). اطلاعات حکمت و معرفت‌‌‌‌‌‌، ‌9‌‌‌‌‌‌، ‌55۔‌‌. 60
-    مارسل‌‌‌‌‌‌، ‌گابریل‌‌‌‌. (1392). بودن و داشتن‌‌‌‌. (ترجمه: صدیقه فراهانی). تهران: کتاب پارسه‌‌.
-    مجلسى‌‌‌‌‌‌، ‌محمد باقر‏‌‌‌‌. (1403ق). بحار الأنوار: الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ع). (مصحح: جمعى از محققان). بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏‌‌.
-    معین‌‌‌‌‌‌، ‌محمد‌‌‌‌. (1381). فرهنگ معین‌‌‌‌. تهران: اَدِنا‌‌.
-    ایپ، هنگ وه‌‌‌‌. (1384). ریکور و ماترک مارسل (مقدمه‌ای بر تفسیر ریکور از مارسل). (ترجمه: سید مجید کمالی). خردنامه همشهری‌‌‌‌‌‌، ‌1‌‌‌‌‌‌، ‌29۔31‌‌.
 
CAPTCHA Image