درنگی تازه بر پیوند تاریخی «معتزله‌» و «تفویض»

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه قم، قم، ایران.

2 استادیار گروه شیعه‌شناسی دانشگاه قم، قم، ایران.

چکیده

بر پایهٔ بسیاری از نقل‌ها، نظریهٔ «تفویض» به معنای قدرت استقلالی انسان در انجام افعال خود، به معتزله به عنوان یکی از فرقه‌های مهم اسلامی نسبت داده شده است. البته، این انتساب از ناحیهٔ برخی محقّقین به چالش کشیده شده و در مقابل، برخی به هواخواهی از آن برخواسته‌اند. این نوشتار در پی آن است تا با روش کتابخانه‌ای و با بررسی پایه‌های فکری معتزله در بحث از شیوهٔ آفرینش افعال انسان و جست وجو در عبارات ایشان و از سوی دیگر، با تکیه بر گواهی‌های کهن تاریخی در آثار فرقه‌پژوهان و نکته‌آرایی‌های بدیع در گونه‌شناسی اصطلاحات «تفویض و قدر»، به داوری در این میان نشسته و آورده‌ای منطقی را در پاسخ به این پرسش اصلی که «پیوند معتزله و تفویض چگونه قابل ارزیابی است؟‌» نتیجه دهد. بر این اساس، با استناد به آنچه گذشت و با عنایت به گزارش‌های علمای هم‌عصر و نزدیک به دوران اوج معتزله و همراهی نظام فلسفی مورد قبول اکثریت ایشان در پذیرش نظام اسباب و مسببات و وجود شواهدی متقن در عبارات برجای مانده از ایشان در نفی «استقلال‌» عبد در ایجاد افعال خویش و همچنین نارسایی شواهد مخالفان مانند بهره‌‌گیری از قاعدهٔ «استحاله اجتماع قادرین علی مقدور واحد» در انتساب این نظریه به ایشان، در نهایت، پیوند معتزله و تفویض را دارای پشتوانه منطقی و ادله کافی نیافتیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A New Reflection on the Historical connection between Muʿtazilism and tafwīḍ

نویسندگان [English]

  • Seyed Mojtaba Hosseini Kashani 1
  • Ahmad BeheshtiMehr 2
1 PhD student in Islamic philosophy and theology, University of Qom, Qom, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Shiite Studies, University of Qom, Qom, Iran.
چکیده [English]

Without doubt, one of the important schools of thought in Islam is the Muʿtazilite rationalism school of thought and, in addition, one of the most challenging historical discussions also revolves around the decision of “determinism (jabr) and delegation (tafwīḍ).” Based on many accounts, the theory of “delegation” meaning human independent power in performing actions has been attributed to the Muʿtazilites as one of the important Islamic sects; a theory that, according to many of the Ashʿarite and Twelver Shiite thinkers without doubt belongs to them. However, nowadays, this attribution has been challenged by some researchers and, in contrast, some have risen in support of it.
This article utilizes a library method and through investigation of the intellectual foundations of the Muʿtazilites in the discussion regarding the method of creation of human actions and on one hand, striving to understand their words and on the other, by relying on ancient historical records in the works of sect-researchers and rhetoric tactics in the typology of the terms “delegation (tafwīḍ) and destiny (qadar)” seeks to pass judgment and give fruit to logical contributions in response to the main question of “how the link between the Muʿtazilites and delegation can be evaluated?”
Based on this, citing assemblage of that which has passed to understand the relationship between the “Muʿtazilites” and “tafwīḍ,” the following can be mentioned as the main points:
1. The word qadar can mean “ikhtiyār (free will)” and “tafwīḍ (delegation)” and is equivocal. By studying the works of the Muʿtazilites, we can see that the attribution of the qadar to them has mostly been line with the meaning of free will regarding this term. Therefore, it cannot simply be deduced from the attribution of this term that the Muʿtazilites believe in delegation because we would suffer from the fallacy of equivocality.
2. According to experts in the area of sects, and considering the different evidence in historical books, the “qadariyya” and “mufawwida” are different from the “Muʿtazilites” and for this reason they must not be considered as one group. According to some sources, these two even had disputes between themselves. For this reason, it is not right that we consider the Muʿtazilite scholars as “qadariyya and mufawwida.”
3. The philosophical system accepted by most of the Muʿtazilites is based on accepted the linear cause and effect system along with and aligned with the theory of “denial of delegation” and can be evidence of the Muʿtazilites not accepting delegation because the theory of delegation of free will results in the violation of the law of causality by a precise breach of it and this is a serious challenge for this philosophical system.
4. Shiite scholars such as Shaykh Mufid, Syed Murtada, and Shaykh Tusi who lived in the age of development of the Muʿtazilites did not only not approve of the attribution of the theory of delegation of free will to them; rather, in some instances, they considered the beliefs of the Muʿtazilites to be the same beliefs as that of the Twelver Shiites.
5. The evidence that some of the opponents of the attribution of the theory of delegation of free will to the Muʿtazilites have presented such as “denying fate and destiny by the Muʿtazilites” and “accepting the impossibility of the gathering of two powerfuls over a single object of power” are not acceptable because, firstly, the Muʿtazilites do not deny fate and destiny and believe in them and secondly, the aforementioned law is not correlated to the theory of delegation in a correct reading of it in the discussion of the creating actions.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • delegation
  • Muʿtazilites
  • Qadariyya
  • Mufawwida
  • human agency
  • divine justice
* قرآن کریم.
ابن طاووس، سید علی بن موسی بن جعفر (سید ابن طاووس). (1400 ق). الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف. (چاپ اول). قم: خیام.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (بی‌تا). لسان العرب. بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
ابن مرتضى، احمد بن یحیى. (بی‌تا). طبقات المعتزلة. (تحقیق: سوسنة دیفلد۔ فلزر) بیروت: دار المکتبة الحیاة.
اشعری، ابوالحسن. (1980 م). مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. ویسبادن: دارالنشر فرانز اشتاینر.
الامین، شریف یحیی. (1378). فرهنگ‌نامه فرقه‌های اسلامی. (ترجمه: محمدرضا موحدی). تهران: نشر باز.
ایجی، میر سید شریف. (1415 ق). شرح المواقف. قم: الشریف الرضی.
برنجکار، رضا. (1375). مفوّضه چه کسانی هستند؟ ماهنامه معرفت. ۱۶، 55۔ 60.
برنجکار، رضا. (1382). تفویض. در: دانشنامه جهان اسلام. (ج 7). تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی.
برنجکار، رضا؛ نصرتیان، مهدی. (1396). قواعد کلامی‌ (توحید). قم: مؤسسه علمی۔‌فرهنگی دار الحدیث.
بشبیشی، محمود. (1423 ق). الفرق الاسلامیه. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
بصری، حسن. (1971 م). رسالة فی القدر. بیروت: دار الهلال.
بغدادى، عبد القاهر. (1408 ق). الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم. بیروت: دار الجیل.
تفتازانى، سعد الدین. (1407 ق). شرح العقائد النسفیة. قاهره: مکتبه الکلیات الازهریه.
تفتازانى، سعد الدین. (1409 ق). شرح المقاصد. قم: الشریف الرضی.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر. (1995 م). رسائل الجاحظ (الرسائل الکلامیه). (مقدمه و شرح: علی ابو ملحم). بیروت: دار و مکتبة الهلال.
جرجانی، علی بن محمد. (1370). کتاب التعریفات. تهران: ناصر خسرو.
جزرى، ابن اثیر. (1367). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. (چاپ چهارم). قم: بی‌نا.
جمعی از نویسندگان. (1388). دائرة المعارف بزرگ اسلامی. (چاپ اول). تهران: انتشارات مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
حفنی، عبدالمنعم. (1413 ق). موسوعة الفرق والجماعات و المذاهب الاسلامیه. قاهره: دار الرشد.
حلّی، حسن بن یوسف (علامه حلّی). (1413 ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. (تعلیق: حسن حسن‏زاده آملى، چاپ چهارم). قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
حمیرى، ابو سعید بن نشوان. (1972 م). الحور العین. (تحقیق و تعلیق: کمال مصطفى) تهران: بی‌نا.
خلیل بن احمد. (1410 ق). العین. قم: مؤسسة دار الهجره.
خمینی، سید حسن. (1393). فرهنگ جامع فِرق اسلامی. (چاپ چهارم). تهران: انتشارات اطلاعات.
خمینی، سید حسن؛ حسینی کاشانی، سید مرتضی؛ حسینی کاشانی، سید مجتبی. (1398). تحریر اختیار. (چاپ اول). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
خیاط، ابوالحسین. (بی‌تا). الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد. (تحقیق: محمد حجازی). قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
ذهبی، محمد بن احمد. (1414 ق). سِیر اعلام النبلاء. بیروت: مؤسسة الرساله.
رازى، محمد بن عمر بن حسین (فخر رازی). (1407 ق). المطالب العالیة من العلم الإلهی. (چاپ اول). بیروت: دار الکتاب العربی.
رازى، محمد بن عمر بن حسین (فخر رازی). (1420 ق). تفسیر مفاتیح الغیب. (چاپ سوم). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
رازى، محمد بن عمر بن حسین (فخر رازی). (1986 م). الأربعین فی أصول الدین. (چاپ اول). قاهره: مکتبة الکلیات الازهریه.
راغب اصفهانی. حسین بن محمد. (بی‌تا). مفردات الفاظ القرآن. بیروت: دار الشامیه.
سبحانی تبریزی، ج عفر. (1396). منادیان آزادی در سرنوشت (2). درسهایی از مکتب اسلام. 675. 7۔13.
سبزواری، ‌هادی بن مهدی (ملاهادی سبزواری). (1369). شرح المنظومه. تهران: نشر ناب.
سبزواری، ‌هادی بن مهدی (ملاهادی سبزواری). (1372). شرح الأسماء الحسنى. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شریف مرتضى، ابوالقاسم علی بن حسین بن موسیٰ (سید مرتضیٰ). (1381). الملخص فی أصول الدین. (چاپ اول). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شریف مرتضى، ابوالقاسم علی بن حسین بن موسیٰ (سید مرتضیٰ). (1405 ق). رسائل الشریف المرتضى. (چاپ اول). قم: دار القرآن الکریم.
شریف مرتضى، ابوالقاسم علی بن حسین بن موسیٰ (سید مرتضیٰ). (1998 م). أمالی المرتضى. قاهره: دار الفکر العربی.
شوشتری، نور اللّه بن شریف الدین. (1377). مجالس المومنین. تهران: نشر اسلامیه.
شهرستانى، محمد بن عبد الکریم. (1364). الملل و النحل. (چاپ سوم). قم: الشریف الرضی.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم (ملاصدرا). (1366). تفسیر القرآن الکریم. قم: بیدار.
شیرازی، محمد ابن ابراهیم (ملاصدرا). (1368). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة. قم: مکتبه المصطفوی.
شیخ مفید، مُحمّد بن مُحمّد بن نُعمان. (1413 ق. الف). الحکایات فی مخالفات المعتزلیة من العدلیة. (چاپ اول). قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
شیخ مفید، مُحمّد بن مُحمّد بن نُعمان. (1413 ق. ب). أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات. (چاپ اول). قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
شیخ مفید، مُحمّد بن مُحمّد بن نُعمان. (1413 ق. ج). تصحیح اعتقادات الإمامیة. (چاپ اول). قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
طالقانی، سید حسن. (1397). تأملی «دوباره» در نسبت تفویض به معتزله. تحقیقات کلامی. شماره 21. 49-70.
طوسى، خواجه نصیر الدین. (1407 ق). تجرید الاعتقاد. (تحقیق: حسینی جلالی. چاپ اول). قم: ان‍ت‍ش‍ارات‌ دف‍ت‍ر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌ اس‍لام‍ی‌ ح‍وزه‌ ع‍ل‍م‍ی‍ه‌ ق‍م‌.
فیومی، احمد بن محمد. (1414 ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: دارالهجزه.
قاضی عبد الجبار معتزلی، عبدالجبار بن احمد. (1422 ق). شرح الأصول الخمسة. (چاپ اول). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
قاضی عبد الجبار معتزلی، عبدالجبار بن احمد. (1962 م). المغنی فی ابواب التوحید و العدل. قاهره: مؤسسه المصریه العامه.
قاضی عبد الجبار معتزلی، عبدالجبار بن احمد. (1971 م). المختصر فی أصول الدین. بیروت: دار الهلال.
قاضی عبد الجبار معتزلی، عبدالجبار بن احمد. (1972 م). المنیة و الأمل. (تحقیق: سامی نشار و عصام الدین محمد). اسکندریه: دار المطبوعات الجامعیه.
قاضی عبد الجبار معتزلی، عبدالجبار بن احمد. (بی‌تا. الف). المحیط بالتکلیف. قاهره: مؤسسه المصریة.
قاضی عبد الجبار معتزلی، عبدالجبار بن احمد. (بی‌تا. ب). تنزیه القرآن عن المطاعن. بیروت: دارالنهضه.
قدردان قراملکی، علی؛ قدردان قراملکی، محمد حسن. (1396). تأملی در نسبت تفویض به معتزله. تحقیقات کلامی. ش ۱۸، 25۔42.
قدردان قراملکی، محمد حسن. (1388 ق). نگاه سوم به جبر و اختیار. قم: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
قزوینی، عبدالجلیل. (1358). نقض. تهران: انجمن آثار ملی.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1407 ق). الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مرعشى، قاضى نور اللّه. (1409 ق). إحقاق الحق و إزهاق الباطل. (چاپ اول). قم: مکتبة آیة اللّه المرعشی النجفی.
المزی، یوسف بن عبد الرحمن. (1414 ق). تقریب تحفة الاشراف بمعرفة الاطراف. مکه: المکتبة التجاریه.
معتزلى، مختار بن محمود عجالى. (1420 ق). الکامل فی الاستقصاء فیما بلغنا من کلام القدماء. قاهره: المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه.
مقدسی، محمد بن احمد. (بی‌تا). احسن التقاسیم. بیروت: دار صادر.
مقریزی، احمد بن علی. (1987 م). المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار. قاهره: الثقافة الدینیة.
ملاحمی خوارزمی، محمود بن محمد. (1991 م). المعتمد فی اصول الدین. لندن: انتشارات بین‌المللی الهدی.
ملاحمی ‌خوارزمی، محمود بن محمد. (2010 م). الفائق فی اصول الدین. قاهره: دارالکتب و الوثاق القومیة.
ملطی، ابوالحسین. (1413 ق). التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع. قاهره: مکتبة مدبولی.
CAPTCHA Image