چالش عقل و ایمان در سنّت اسلامی: پژوهش موردی امام محمد غزالی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه فلسفۀ دین، پژوهشکده مطالعات فلسفی و تاریخ علم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

چکیده

نزد متفکران مسلمان چالش حقیقی بین عقل و ایمان نیست، در حالی که در فلسفۀ دین پساکانتی تردیدهای جدی در عقلانی بودن آموزه‌های دینی پیش می‌آید. این پژوهش، که با رویکرد برون‌دینی و با روش تحلیلی- انتقادی به بررسی آثار غزالی پرداخته، به این نتیجه‌گیری رهنمون شده است که غزالی دغدغۀ ایمان دارد، و نه عقل؛ زیرا او تنها مؤمن را سعادتمند و نجات‌یافته از آتش دوزخ می‌داند. عقلانیت مستقل از بندگی و دین برای او موضوعیتی ندارد. غزالی عقل فیلسوفان را از دستیابی به حقایق امور قاصر می‌داند. ولی معتقد است عقل صوفیان و پیامبران، که از آن تعبیر به قلب می‌شود، قادر به درک حقایق است و هیچ تعارضی با ایمان و دین ندارد. تنها عقل ناقص بشری است که احکامی صادر می‌کند که ممکن است با آموزه‌های دینی متعارض باشد. در پژوهش‌های پیشین غزالی را ایمان‌گرا نامیده‌اند. نوآوری پژوهش حاضر در این است که با تعمق در آثار او شواهدی از عقل‌گرایی او یافته است. با این حال هیچ تفسیری از عقل‌گرایی غزالی خام‌تر از این نیست که با عقل‌گرایی به معنای دکارتی مقایسه شود. غزالیِ صوفی همچون فیلسوف به مسئلۀ عقل و ایمان ننگریسته و در نهایت، به دلیل خشیت از خدا، ایمان را بر عقل مقدم کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Tension Between Faith and Reason in Islamic Tradition: A Case Study of Imam Muhammad Ghazali

نویسنده [English]

  • Azam Ghasemi
Assistant Professor, Department of Philosophy of Religion, Research Institute of Philosophical Studies and History of Science, Institute for Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran
چکیده [English]

While there is no real tension between faith and reason for Muslim scholars, in post-Kantian philosophy of religion there have been serious doubts about the rationality of religious doctrines. It is noteworthy that Ghazali’s critiques of philosophical reasoning are totally different from Kant’s. Ghazali denied the reliability of pure reasoning without the help of faith, while Kant denied the access of reason to the intangible world. By paying attention to Kant’s philosophy for understanding the very difference of the faith/reason tension in Islamic tradition and contemporary philosophy of religion and employing an extra-religious approach and an analytical-critical method, the present research has studied Ghazali’s corpus and concluded what concerned Ghazali was faith, not reason; since he held that only a pious believer could be saved from the hell. He was not concerned about reasoning without revelation and religious belief. Ghazali maintained that philosophical reasoning falls short of the truth of affairs. One could say, from a different point of view, he was aware of the limits of reasoning in the same way as Kant was; but unlike Kant, through faith, he arrived at matters which are far from the access of reason. Finally, although in Kant’s thoughts, faith has lost its rational bases, Ghazali was not in the same situation. He held that mystical, prophetical reasoning, which he called “al-Qalb” (the Heart), could obtain the truth and has no conflict with faith and revelation, and it is just human reasoning that makes judgments that could come in conflict with religious beliefs. Previous research saw Ghazali as fideistic; although thinking of him of rationalist or fideistic, could be easy based on his Ashʿari commitment, but after enough reflection on his works, it turns out to be difficult to do so because one could find both evidence for his rationality or fideism. Regarding his prioritizing faith over reason, there is a lot of textual evidence in his corpus; his tendency toward reason is not very explicit but can be perceived implicitly from his works. Despite his efforts to emphasize revelation and faith, as well as left human reasoning for revelation, what arises afterward, which has a kind of validity even for him, is the same common reason. Ghazali interpreted the prima facie meaning of Quranic verses which are impossible from a rational viewpoint, such as the corporeality of God. There is no middle ground between faith and reason, and yet Ghazali still stands in the very middle; thus, he could not be seen as just fideistic. If he wanted to demarcate what could be interpreted, he would have taken the side of reason. At the same time, comparing his rationality with Descartes’ is a naïve position to hold. Mystic-minded Ghazali did not see the issue of faith and reason like a philosopher and, ultimately, due to his obedience to God, as well as the fact that his main concern is salvation, he prioritized faith over reason. It is not possible to speak of tension or competence for a mystic-minded like him.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ghazali
  • interpretation
  • the tension between faith and reason
  • rationalism
  • fideism
أیت حمو، محمد. (2012 م). سؤال التأویل بین الغزالی و ابن الرشد. المنهاج، 64: 21-64.
پورسینا، زهرا. (1388). کاربردهای سه‌گانه عقل در نظر غزالی. جاویدان خرد، 11: 67-86.
پورسینا، زهرا. (1388). نظام‌بخشی به کاربردهای گوناگون عقل در نظر غزالی. پژوهش‌های فلسفی- کلامی، 41:
5-43. doi: 10.22091/PFK.2009.185
جوادی، محسن، و محمودی، ملیحه (1385). مقایسه تطبیقی عقلانیت باورهای دینی از دیدگاه غزالی و ملاصدرا. آیین حکمت، 28: 65-91.
صبحی، احمد محمود. (1991 م.). فی علم الکلام، المجلد 1: دراسة فلسفیة لآراء الفرق الاسلامیة فی اصول الدین - المعتزلة. دار النهضة العربیة.
غزالی، ابوحامد. (1317-1315). نصیحه الملوک (مقدمه، تصحیح و حاشیه جلال همایی). چاپخانه مجلس
طهران.
غزالی، ابوحامد. (1325). راه رستگاری، ترجمۀ المنقذ من الضلال (ترجمه زین‌الدین کیایی‌نژاد). جلوه، 15-16.
غزالی، ابوحامد. (1359). منهاج العابدین (ترجمه عمر بن عبدالجبار سعدی ساوی، و تصحیح احمد شریعتی). انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
غزالی، ابوحامد. (1364). مشکات الانوار (ترجمه صادق آیینه‌وند). امیرکبیر.
غزالی، ابوحامد. (1374). میزان العمل (تصحیح سلیمان دنیا، و ترجمه علی اکبر کسمایی). سروش.
غزالی، ابوحامد. (1380). المضنون به علی غیر اهله، در پورجوادی، نصرالله (زیر نظر و با مقدمه‌های)، مجموعه فلسفی مراغه. نشر دانشگاهی.
غزالی، ابوحامد. (1390). المستصفی من علم الاصول (قدم له و حقق نصه و ضبطه و ترجمه الی اللغه الانکلیزیه احمد زکی حماد). سدرة المنتهی.
غزالی، ابوحامد. (1394). مکاتیب فارسی غزالی (تصحیح مهدی قربانیان). حکمت.
غزالی، ابوحامد. (1409 ق. الف). الاربعین فی اصول الدین. دارالکتب العلمیه.
غزالی، ابوحامد. (1409 ق. ب). الاقتصاد فی الاعتقاد. بی‌نا.
غزالی، ابوحامد. (1413 ق.). فیصل التفرقه (تصحیح محمود). بی‌نا.
غزالی، ابوحامد. (1425 ق.). بدایه الهدایه. دارالمنهاج.
غزالی، ابوحامد. (1426 ق. الف). احیاء علوم الدین، کتاب قواعد العقائد. دار ابن حزم.
غزالی، ابوحامد. (1426 ق. ب). احیاء علوم الدین، کتاب علم. دار ابن حزم.
غزالی، ابوحامد. (1426 ق. ج). احیاء علوم الدین، کتاب تفکر. دار ابن حزم.
غزالی، ابوحامد. (1431 ق.). ایها الولد. شرکت دارالبشائر الاسلامیه.
غزالی، ابوحامد. (1927 م.). تهافت الفلاسفه (تحقیق سلیمان دنیا، و مقدمۀ ماجد فخری). بیروت: بی‌نا.
غزالی، ابوحامد. (1964 م.). فضایح الباطنیه (حققه و قدم له عبدالرحمن بدوی). دارالکتب العلمیه.
غزالی، ابوحامد. (1975 م.). معارج القدس فی مدارج معرفت النفس. منشورات دارالافاق الجدیده.
غزالی، ابوحامد. (2010 م.). رساله الجام العوام عن علم الکلام، در مکتب البحوث و الدراسات (مصحح)، مجموعه رسائل. دارالفکر.
غزالی، ابوحامد. (2014م.). جواهر القرآن و درره (تحقیق محمد عبدالسلام شاهین). دارالکتب علمیه.
کاکایی، قاسم، و حقیقت، لاله. (1387). ماهیت ایمان از دیدگاه محمد غزالی. آینه معرفت، 14: 143-168.
کدخدایی، احمد. (1393). نقش عقل و وحی در اندیشه کلامی غزالی. اشارات، 2: 85-106.
کیایی‌نژاد، زین‌الدین. (1363). ارزش عقل از نظر غزالی. معارف، 3: 199-208.
محمدی، عبداله. (1396). ابتنای ایمان دینی بر معرفت عقلی از منظر غزالی. جاویدان خرد، 31: 185-204.
میرعبداللهی، سید باقر. (1394). اعتبارسنجی ادارکات عقلی از منظر غزالی. پژوهش‌های معرفت‌شناختی، 9: 113-140.
CAPTCHA Image