حیات نظری و حیات عملی در قرون وسطی تفسیر داستان مریم و مرتاه به دو روایت

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

• شهرام پازوکی

دانشیار فلسفه در مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

چکیده

تازه های تحقیق

تفسیر توماس اکوئینی از این داستان، تفسیری کلامی و فلسفی و تا حدودی عرفانی و مبتنی‏بر فلسفه ارسطو است که قائل به تفوّق‏نظر بر عمل است. این رأی بر اذهان متفکّران دومینیکی که عمدتا در این مسأله ارسطویی می‏اندیشیدند، غلبه داشت. با این همه توماس اکوئینی به سائقه مسیحی‏بودن، کاملاً ارسطویی نمی‏اندیشید و موضعی پیچیده‏تر از ارسطو داشت، که او را به یک متکلّم کامل مسیحی نزدیک می‏کند. او "نظر" به نزد ارسطو را به‏گونه‏ای تفسیر می‏کند که مرحله مقدّماتی "نظر" مسیحی شود.

توماس اکوئینی نظر ارسطویی را معرفتی حاصل از تأمّلات نظری (cognitio specularis) می‏داند و آن را از "نظر" به‏معنای مسیحی که شهود صرف (intuitus simplex) است، جدا می‏کند. نظر مسیحی، مفهومی نیست؛ چرا که توأم با شور و بهجت است، ولی نظر ارسطویی، تأمّلات مفهومی نظری در جستجوی حقیقت است.

درواقع توماس اکوئینی می‏خواهد نشان دهد که تأمّلات نظری ارسطویی در مقابل عمل است، ولی نظر به معنای مسیحی که مقدّمه‏اش تأمّلات نظری است بر این تقابل فایق می‏آید. از این‏رو وی درحالی‌که حیات نظری را فی‏نفسه بالاتر ازحیات عملی می‏دانست، بر آن بود که در این حیات زمینی، چون حیات نظری به‌رؤیت بی‏واسطه وجود خدا نمی‏رسد وفقط در ملکوت، نیکان به آن خواهند رسید، لذا حیات جامع نظر و عمل را ترجیح می‏دهد. کسی که اهل هر دوحیات است تنها به مشاهده و نظر نمی‏پردازد، بلکه در کارهای خیر نیز سهیم می‏شود.

بعدها همین موضع را عارف شهیر دومینیکی، مایستر اکهارت، به تفسیر کاملاً غیرمرسوم کشاند Caputo, John, 1986, p.137)  ) و آن اینکه اگر در زندگی زمینی حیات جامع بهتر است، پس مرتاه که مظهر حیات عملی است بر مریم مزیّت دارد و این برخلاف قول عیسی در این داستان بود. 1986 pp.338-345)  Meister Eckhart)

نکته دومی که توماس اکوئینی را از ارسطو جدا می‏کند این است که توماس اکوئینی به سابقه پیروی از ارسطو معتقد بود که منشاٌ همه معرفت انسانی، حواسّ جسمانی است و در مورد حقایق عالیه الهی نیز فقط باید از طریق ایمان آنها را پذیرفت. با این حال او مجبور شد که به‏واسطه اعتمادش به کتاب مقدّس، استثنایی بر این قاعده بپذیرد و آن درخصوص امکان رؤیت عرفانی است که لااقل در مورد پولس قدّیس رخ داد؛   James, 2003,p.87)  Custinger) چنان‏که گفت به آسمان برده شد و سخنان ناگفتنی شنید،درحالی‏که نمی‏داند در جسم بود یا بیرون از جسم. در واقع وی در اینجا میان فلسفه و عرفان جمع کرد.

تفسیر صاحب کتاب ابر ندانستن تفسیری عرفانی است که مبتنی‏بر مدارج سلوک است. در این تفسیر مرتاه در مرتبه اوّل و مقام "نیک" و مظهر سالک مجذوب است که سلوک و مجاهده شخصی او مقدّم بر جذبه الهی و لذا اهل حیات عملی است. مریم نیز مظهر مجذوب سالک و مقام "نیک‏تر" است یعنی کسی‏که ابتدا جذبات و الطاف الهی او را کشانده است و سپس در مقام مجاهده برمی‏آید. به قول مؤلّف، این دو، یعنی سلوک و جذبه، باید در تعادل باشد همچنان‏که مرتاه و مریم خواهر یکدیگر و از هم جداناپذیر بودند. ولی کمال در مرتبه سوم است که به‏تعبیر حضرت عیسی "نیک‏ترین" است. این مرتبه، مرتبه ورود در ابر ندانستن است که عنوان این کتاب است.

منظـور از ابر ندانستن آن ابر حیرتـی است که تاریکی الهی‏اش مانع از آن می‏شود که همه انواع علم‏ها و دانستنی‏های بحثی و درسی دیگر، از خود روشنایی داشته باشد.⁽¹⁷⁾ در سنّت عرفانی قرون وسطی، عارف در این تاریکی الاهی جهل، به لقای خداوند می‏رسد. و از آن جهت که این لقاء ورای هرگونه ادراک و تجربه است، برخلاف مباحث جدید در عرفان مسیحی است که تجربه عرفانی⁽¹⁸⁾ را دائر مدار عرفان می‏دانند.⁽¹⁹⁾ البتّه این جهل، جهلی حاصل خامی و ساده‏دلی نیست⁽²⁰⁾ بلکه جهلی است اکتسابی که پس از علم و ادراک است.⁽²¹⁾ از جنبه دیگر می‏توان گفت که این نحو تفسیر عرفانی، در قلمرو همان رای مشهور توماس اکوئینی است که در حیات دنیوی، فهم ما به خدا نمی‏رسد ولی به وصال او ــ به‏عنوان موجودی مجهول بر ما ـ می‏رسیم.

به این ترتیب در کتاب ابر ندانستن، تکیه بر جمع این دو حیات ـ یعنی عمل و نظری که مقرون به آن می‏باشد ـ است ولی باید کوشید تا به کمال نظر، یعنی مقام ابر ندانستن رسید. از این‏رو صاحب کتاب، به اهل حیات عملی نصیحت می‏کند که چون واقف به کمال نظر نیستند، اهل آن را شماتت نکنند. با مقایسه این دو تفسیر با اینکه یکی کلامی و فلسفی و دیگری عرفانی است، تفاوت کلّی میان نظر و عمل دیده نمی‏شود. اصولاً تاریخ تفکّر مسیحی در قرون وسطی، به یک معنا تاریخ جداشدن نظر و عمل است. به همین دلیل هرچه به جلوتر می‏رویم، از وحدت نظر و عمل در شخص عیسی مسیح و سپس ایّام رسولان تا زمان توماس اکوئینی این تفرقه بیشتر می‏شود.

در تفسیر عرفانی ابر ندانستن، شاهد سیر و سلوکی معنوی هستیم که به نظر و مشاهده خداوند می‏رسد و در آن اتّحاد نظر و عمل قوی است. از این حیث مشابهت با سیر دیالکتیکی افلاطون دارد، ولی در آرای توماس اکوئینی شاهد الهیاتی هستیم که اینک به دو قسم الهیات عقلی (natural theology) و الهیات مُنْزَل  (revealed theology) تقسیم شده است. الهیاتی که دیگر مبتنی‏بر یک سیر معنوی نیست و جنبه عقلانی آن شدّت یافته است، از این‏رو امکان جدایی نظر و عمل را در تفکّر مسیحی بیشتر فراهم می‏آورد. از این‏رو توماس اکوئینی نظر را حاصل قوّه عاقله و همچنین عطیه روح‏القدس می‏داند لذا قائل به نظر عقلی (natural contemplation) نیز می‏باشد. با این حال با ملاحظه این دو تفسیر می‏توان دید که این تفرقه آنچنان که در تفکّر مدرن دیده می‏شود هرگز در آن دوره نبوده است.

اصولاً معنای نظر و عمل در دوره مدرن نسبت به قرون وسطی تفاوت کلّی یافته است و از لوازم همین تغییر در معنا، جداشدن بیش از حد این دو است. یکی از اوصاف تفکّر مدرن تأکید بر عمل در مقابل نظر است⁽²²⁾ و فیلسوفان مدرن در این باب معمولاً اصحاب مدرسی را مقصّر دانسته‏اند.⁽²³⁾

 در قرون وسطی، مراد از "عمل" رسیدن به خدا است از طریق خدمت‏کردن به همسایه؛ آنچنان‏که در کلام عیسی مسیح محبّت به همسایه به عنوان رکن دوم تعالیم مسیحیّت معرّفی شده است. از این‏رو کسی‏که اهل زندگی عملی است چنان نیست که فارغ از نظر است و به خدا توجّهی ندارد، بلکه خدا را همواره و در همه‏جا در آن عملی که به داعیه عشق خدا انجام می‏دهد، می‏یابد. از این‏رو عمل به معنایی که در تفکّر مدرن گفته می‏شود برای متفکّران آن دوره معنایی ندارد.

تفسیر مذکور برمی‏آید، اهل حیات نظری هیچ‏گاه فارغ از عمل به‏معنای دینی آن نبوده‏اند و اهل حیات عملی هم نمی‏بایست از "نظر" غافل باشند.⁽²⁴⁾ معنای نظر نیز آنچنان تغییر یافته که به حدّ نظریه  (theory)در علوم نازل گشته است. بدیهی است که نتوان میان "نظریه" در علوم و "عمل" ارتباط وثیقی یافت.

کلیدواژه‌ها

• نظر
• عمل
• مریم
• مرتاه
• حیات نظری و عملی
• لقای خداوند

عنوان مقاله [English]

Theoretical and Practical Life: Two Mediaeval Expositions On the Story of Mary and Martha

نویسنده [English]

• Shahram Pazuki

کلیدواژه‌ها [English]

• contemplation
• action
• Mary
• Martha
• theoretical life
• practical life
• vision of Allah