شانس اخلاقی در اصول فقه متأخر امامیه

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری کلام جدید، مرکز تخصصی آخوند خراسانی، مشهد، ایران

2 استادیار، گروه فلسفه و کلام، دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم، ایران.

چکیده

شانس اخلاقی یکی از مسائل جذاب و تأثیرگذار در فلسفۀ اخلاق معاصر است. سؤال اصلی این بحث را می‌توان چنین تقریر کرد: آیا امور خارج از اختیار و کنترل فاعلِ اخلاقی در جایگاه اخلاقی او یا میزانِ شایستگیِ او برای ستایش یا سرزنشِ اخلاقی تأثیرگذار است؟ «اصل کنترل» پاسخ منفی به این سؤال می‌دهد، و «شانس اخلاقی» پاسخ مثبت. در نخستین مواجهه با سنت اصولی پس از شیخ انصاری به نظر می‌رسد در این رابطه مواضع دوگانه‌ای وجود دارد. نویسندگان تلاش کرده‌اند با بررسیِ تحلیلیِ این سنت اصولی، دیدگاه‌های مطرح در این سنت فکری را شناسایی، بازخوانی و تبیین کنند. تأکید اصولیان بر این که فعل غیراختیاری از دایرۀ تکلیف خارج است، دست‌کم در ظاهر امر، تأیید اصل کنترل است؛ اما خواهیم دید که اصلِ کنترلِ مستخرج از اصول فقه، با اصل کنترل مطرح در فلسفۀ اخلاق معاصر متفاوت است. از سوی دیگر، دیدگاه برخی از اصولیان در مباحث تجرّی و اجتهاد و تفسیر برخی از آن‌ها از پاره‌ای از روایات، مؤید پذیرش شانس اخلاقی است. مقایسۀ مجموعه دیدگاه‌های رایج در اصول فقه متأخرِ امامیه ما را به این نتیجه می‌رساند که موضع بسیاری از آنها پذیرش شانس اخلاقی همراه با خوانشی خاص و سازگار از اصل کنترل است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Moral Luck in Contemporary Twelver Shiite Principles of Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Husain Rafiei 1
  • Seyed Ali Taleqani 2
1 Ph.D. Student, New Theology, Akhund Khorasani Specialized Center, Mashhad, Iran
2 Assistant Professor, Department of Philosophy and Theology, Baqir al-Ulum (a.s.) University, Qom, Iran.
چکیده [English]

The issue of moral luck is one of the interesting and influential issues in contemporary philosophy of ethics. The main question of this discussion can be expressed as follows: Do matters that are beyond the authority and control of the moral agent affect his moral standing or the extent of his worthiness for moral praise or blame? The “Principle of Control” replies negatively to this question while “Moral Luck” gives a positive one. In the first encounter with the jurisprudential tradition after Shaykh Ansari, it seems that there are two stances in this regard. Through the analytic study of this jurisprudential tradition, the authors have strived to identify, review, and explain the views presented in this intellectual tradition. The emphasis of the jurists that an involuntary act is outside the scope of duty, at least apparently, is an emphasis of the Principle of Control; however, we will see that this principle derived from the principles of jurisprudence is different from the Principle of Control raised in contemporary philosophy of ethics. On the other hand, the views of some jurists in the discussion of tajarrī, and their jurisprudence and interpretation regarding some narrations supports the acceptance of moral luck. A comparison of the collection of prevalent views in the principles of jurisprudence of contemporary Twelver Shiites leads us to the conclusion that the stance of most of them is to accept moral luck along with a particular reading that is compatible with the Principle of Control.
 
Introduction
The issue of moral luck that was raised at the end of the twentieth century by Thomas Nagel and Bernard Williams can also be pursued in Twelver Shiite principles of jurisprudence. The aims of the authors of this paper are to identify, review, and analyze the prevalent view or views
among contemporary Twelver Shiite jurists in dealing with the issue of moral luck. In the jurisprudential tradition after Shaykh Ansari, there is a stance that approves the Principle of Control. However, a point to note is that the jurists have a particular reading of this principle which is different from the prevalent reading in contemporary philosophy of ethics. Some of the stances of contemporary Twelver Shiite jurists also support the acceptance of moral luck. As a result, moral luck is situational and dispositional. In this paper, we will show that many of the contemporary jurists accept moral luck and the Principle of Control that is compatible with it.
The principle of control in Twelver Shiite principles of jurisprudence
Based on the existing literature in contemporary philosophy of ethics, the Principle of Control can be explained as follows:
The Principle of Control 1: The moral agent can only be morally evaluated to the extent that moral evaluation is based on factors that are under his free will and control.
In contemporary Twelver Shiite principles of jurisprudence, free will is considered a necessary condition for duties or moral judgments. It seems that this view approves of the Principle of Control; however, not precisely the Principle of Control 1. The principle that can be attributed to the jurists is as follows:
The Principle of Control 2: The moral agent is only assessable for the performance of an action that is under his authority and control. Or if it is not under his authority and control, the agent himself has caused this lack of authority through a voluntary act.
Moral luck in Twelver Shiite principles of jusrisprudence
On the other hand, some jurists do not consider a person who is a mutajarrī (one who has performed an act that he thinks is a sin which is not actually a sin) to be deserving of punishment; in contrast to a sinner whereas the difference between the two is in something that is beyond their authority and control. Similarly, it is well-known among jurists that a marja[1] who has arrived at reality will receive twice the reward while one had not arrived would receive one, whereas reaching reality is not completely under his authority and control. Two marajiʿ may strive to the same extent; however, only one of them will arrive at the correct view. The third stance that some contemporary jurists have raised regarding the worthiness of reward or punishment due to an involuntary action is their interpretation of narrations that state: The reward of someone who establishes a good tradition increases to the extent of adherence to that tradition and the punishment of someone who establishes a bad tradition increases to the extent of adherence to that tradition. Obviously, the extent of adherence to a tradition is not completely under the control of the founder of that tradition and two founders may strive to exactly the same extent to promote their traditions; however, one tradition will have more followers.
Discussion
The view of this group of jurists in these discussions requires that something outside the control and authority of the agent influences his worthiness of reward or punishment and this is equivalent to the acceptance of moral luck.
Considering the differences between the Principle of Control 1 and 2, it seems that the Principle of Control 2 can be combined with moral luck and, as a result, with situational and dispositional moral luck. Based on the Principle of Control 2, for an agent to be properly evaluated, it is sufficient that his action is performed voluntarily, or if it is involuntary, the agent himself caused this involuntariness. However, based on the Principle of Control 1, the agent is only assessable to the extent that moral evaluation is based on factors that are under his authority and control. In reality, in the Principle of Control 2, only the voluntariness of an action is important and if the action itself is voluntary, the moral evaluation of the agent is not limited to the extent that the action is voluntary and under one’s control.
Conclusion
Some contemporary Twelver Shiite jurists believe that sometimes a matter beyond the authority and control of an agent is influential in the extent of the worthiness of praise and reward, or blame and punishment of an agent and, therefore, they accept moral luck; except causal luck. Similarly, the jurists also believe in a specific reading of the principle that is compatible with it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • moral luck
  • the Principle of Control
  • Twelver Shiite principles of jurisprudence
  • Shaykh Ansari
  • free will
  • tajarrī
  • the worthiness of reward and punishment
آخوند خراسانی، محمدکاظم. (1407ق). فوائد الاصول. وزارت ارشاد.
آخوند خراسانی، محمدکاظم. (1409ق). کفایة الاصول. موسسة آل البیت.
اراکی، محمدعلی. (1375). اصول الفقه. مؤسسه در راه حق.
اصفهانی، محمدحسین. (1429ق). نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. موسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث.
بحرانی، ابن‌میثم. (1406 ق). قواعد المرام فی علم الکلام. (تصحیح سید احمد حسینی). کتابخانۀ آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی.
برقی، احمد بن محمد بن خالد. (1371ق). المحاسن. (تصحیح جلال‌الدین محدث). دار الکتب الاسلامیه.
بروجردی، حسین. (1417 ق). تقریرات فی اصول الفقه. (تقریر علی‌پناه اشتهاردی). موسسة النشر الاسلامی.
تمدن‌فرد، فاطمه. (1401). شانس اخلاقی در گذر تاریخ. میراث شرق.
تنکابنی، محمد. (1385 ق). ایضاح الفرائد. مطبعة الاسلامیة (اخوان کتابچی).
حائری اصفهانی، محمدحسین. (1404 ق). الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة. دار احیاء العلوم الاسلامیه.
حائری یزدی، عبدالکریم. (1418 ق). درر الفوائد. مؤسسه نشر اسلامی.
حمیدی، محمدرضا. (1401). مشابهت‌سنجی نظریه‌ِی «بخت اخلاقی» و «تأثیر عوامل غیراختیاری بر استحقاق کیفر» نزد اصولیان. جستارهای فقهی و اصولی، 29(8)، 7-42.
http://doi.org/10.22034/jrj.2022.62729.2384
خزاعی، زهرا، تمدن‌فرد، فاطمه. (1397). رابطۀ شانس و مسئولیت اخلاقی در نگاه تامس نیگل. اندیشۀ دینی، 68(3)، 61-84.                                                         https://doi.org/10.22099/JRT.2018.5044
خویی، ابوالقاسم. (1411ق). الرای السدید فی الاجتهاد و التقلید و الاحتیاط و القضاء. (تقریر غلام‌رضا عرفانیان یزدی(. المطبعة العلمیة.
خویی، ابوالقاسم. (1417ق). محاضرات فی اصول الفقه. (تقریر محمداسحاق فیاض). دار الهادی.
خویی، ابوالقاسم. (1419ق). دراسات فی علم الاصول. (تقریر علی هاشمی شاهرودی(. مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی.
خویی، ابوالقاسم. (1422ق). مصباح الأصول. (تقریر محمدسرور واعظ حسینی بهسودی(. مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی.
دیوانی، امیر. (1398). برابری عصیان و تجری در نقض قانون اراده. پژوهش‌های فلسفی کلامی، 79(21)، 47-70.
https://doi.org/10.22091/pfk.2017.1678.1530
روحانی، محمدصادق. (1382). زبدة الاصول. حدیث دل.
شیخ انصاری، مرتضی. (1428ق). فرائد الاصول. مجمع الفکر الاسلامی.
شیخ بهایی، محمدبن حسین. (1423ق). زبدة الأصول. (تصحیح فارس حسّون کریم). مرصاد.
شیخ طوسی، محمدبن حسن. (1417ق). العدة فی اصول الفقه. (تصحیح محمدرضا انصاری قمی). محمدتقی علاقبندیان.
صدر، محمدباقر. (1417ق). بحوث فی علم الاصول. (تقریر محمود هاشمی شاهرودی). مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی.
صدر، محمدباقر. (1418ق). دروس فی علم الاصول. مؤسسه نشر اسلامی.
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی. (1406ق). ثواب الاعمال و عقاب الاعمال. منشورات الشریف الرضی.
طالقانی، سیدعلی. (1401). بررسی استدلال شیخ عبدالکریم حائری یزدی بر عدم حرمت شرعی تجرّی. جستارهای فقهی اصولی، 28(8)، 7-36.                       https://doi.org/10.22034/JRJ.2022.64920.2545
طالقانی، سیدعلی، و رفیعی، حسین. (1399). بررسی دیدگاه‌های رایج متکلمان معتزله و امامیه درباره تعریف حُسن و قبحِ اخلاقی و نقش خواجه نصیرالدین طوسی. اخلاق وحیانی، 18(1)، 83-110.
https://doi.org/20.1001.1.23833025.1399.10.1.4.0
عراقی، ضیاءالدین. (1370ق). بدائع الافکار فی الأصول. (تقریر میرزا هاشم آملی). المطبعة العلمیة.
علامه حلی، حسن ‌بن یوسف. (1407ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. (تصحیح حسن حسن‌زاده آملی). مؤسسه نشر اسلامی.
علامه حلی، حسن ‌بن یوسف. (1425ق). نهایة الوصول الی علم الإصول. (تصحیح ابراهیم بهادری). مؤسسه امام صادق(ع).
علامه مجلسی، محمدباقر. (بی‌تا). حق الیقین، کتابفروشی اسلامیة.
فاضل مقداد، جمال‌الدین. (1380). اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیة. (تصحیح سید محمدعلی قاضی طباطبایی). دفتر تبلیغات اسلامی.
فیاض لاهیجی، عبدالرزاق. (1383). گوهر مراد. نشر سایه.
قزوینی، ملا خلیل ‌بن غازی. (1387). الشافی فی شرح الکافی. (تصحیح محمدحسین درایتی). دارالحدیث.
کاشف الغطاء، علی. (1381 ق). النور الساطع فی الفقه النافع. مطبعة الآداب.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1429ق). الکافی. دارالحدیث.
مدنی تبریزی، یوسف. (1403ق). درر الفوائد فی شرح الفرائد. مکتبة بصیرتی.
مشکی‌باف، فاطمه، خزاعی، زهرا، و لگنهاوزن، محمد. (1402). بخت معرفتی و معرفت‌شناسی ضد بخت از منظر دانکن پریچارد. پژوهش‌های فلسفی کلامی، 25(2)، 5-32.
https://doi.org/10.22091/JPTR.2023.9322.2878
مشکینی، ابوالحسن. (1413 ق). کفایة الاصول (مع حواشی المشکینی). لقمان.
مظفر، محمدرضا. (1430 ق). اصول الفقه. مؤسسه نشر اسلامی.
موسوی قزوینی، علی. (1427 ق). تعلیقة علی معالم الأصول. دفتر انتشارات اسلامی.
میرزای شیرازی، محمدحسن. (1418 ق). تقریرات فی اصول الفقه. (تقریر عبدالحسین لاری شیرازی). اللجنة العلمیة للموتمر.
نایینی، محمدحسین. (1352). اجود التقریرات. (تقریر ابوالقاسم خویی). مطبعة عرفان.
نیازی، محمد، و آشناد، فاطمه. (1401). بررسی مقایسه‌ای بخت اخلاقی در فلسفۀ اخلاق و تجرّی در اصول فقه. اخلاق پژوهی، 14(5)، 57-76.               https://doi.org/10.22034/ethics.2022.50216.1520
هاشمی شاهرودی، محمود. (1431 ق). اضواء و آراء؛ تعلیقات علی کتابنا بحوث فی علم الأصول. مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی.
CAPTCHA Image