بررسی و تحلیل سیر معتزله پژوهی در قرن بیستم میلادی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

کشف و انتشار نسخه‌های خطی معتزله و در رأس آن‌ها دو کتاب «الانتصار» و «المغنی» در اوایل قرن بیستم میلادی، باعث شد مذهب معتزله که از قرن‌ها پیش مورد بی‌توجهی قرارگرفته بود، بار دیگر کانون توجه محققان قرار گیرد و در این راستا تحقیقات بی‌شماری در جهت معرفی اندیشه‌های معتزله انجام شود. در این مقاله، سیر معتزله پژوهی در قرن بیستم در سه مرحله‌ی زمانی بررسی می‌شود؛ مرحله اول، نیمه‌ی نخست قرن بیستم یعنی زمان انتشار کتاب «الانتصار» و سایر تحقیقاتی است که در پی آن صورت گرفت. مرحله دوم، آغاز دهه‌ی 60 تا اواخر دهه‌ی 80 میلادی است که سرآغاز و نقطه‌ی عطف آن، کشف «المغنی» قاضی عبدالجبار در یمن است که به دنبال آن نسخه‌های خطی دیگری از عبدالجبار و سایر متقدمان معتزله منتشر شد و تحقیقات متعددی نیز ناظر بر آراء عبدالجبار نگاشته شد. مرحله‌ی سوم نیز دو دهه‌ی پایانی قرن بیستم با ویژگی افزایش گستره‌ی موضوعی تحقیقات است.
  
    حسن زرنوشه فراهانی[1]   //   دکتر سهیلا پیروز فر[2]



1. دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد(نویسنده مسئول) / hzarnooshe@gmail.com


2.. دانشیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد/ spirouzfar@um.ac.ir

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Review and Analysis of the Course of Researches on Mu'tazilites in Twentieth Century

نویسندگان [English]

  • Hassan Zarnoosheh Farahani 1
  • Soheila Piroozfar 2
1 . PhD student of sciences of the Quran and hadith, Firdausi University of Mashhad, corresponding author
2 Associate professor of sciences of the Quran and hadith, Firdausi University of Mashhad,
چکیده [English]

Scholars have refocused on Mu'tazilite School which had been neglected for many centuries and many researches have been conducted to introduce its thoughts due to the discovery and publication of Mu'tazilite manuscripts in the early 20th century, particularly two books entitled "al-Intisar" and "al-Moqhny". The present paper reviews the course of researches on Mu'tazilite School in 20th century, divided into three periods: 1) the first half of the 20th century during which the book "al-Intisar" and other researches were published following it; 2) the early of 1960s to the late of 1980s, the beginning and turning point of which is the discovery of the book "al-Moqhny" by Qadi 'Abdul Jabbar in Yemen, which was followed by the publication of other manuscripts written by him and other Mu'tazilite precedents and the conduction of several researches related to 'Abdul Jabbar's views; 3) two last decades of the 20th century during which thematic scope of researches increased.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mu'tazilite
  • manuscripts
  • al-Intisar
  • al-Moqhny
  • Qadi 'Abdul Jabbar

مراجع

  1. ابن خلکان (بی‌تا). وفیات الاعیان و أنباء أبناء الزمان، تحقیق: احسان عباس، بیروت: دار الثقافة.
  2. ابوریدة، محمد عبد الهادی (1946). ابراهیم بن سیار النظّام و آراءوه الکلامیة الفلسفیة، قاهرة: لجنة التألیف و الترجمة و النشر، الطبعة الاولی.
  3. ابوزید، نصر حامد (1996). الاتجاه العقلی فی التفسیر: دراسة فی قضیة المجاز فی القرآن عند المعتزلة، دار البیضاء: المرکز الثقافی العربی، الطبعة الثالثة.
  4. احمد، محمود کامل (1983). مفهوم العدل فی تفسیر المعتزلة للقرآن الکریم، بیروت: دار النهضة العربیة، الطبعة الاولی.
  5. امین، احمد (1964). ضحی الاسلام، قاهرة: مکتبة النهضة المصریة، الطبعة السابعة، ج3.
  6. امین، احمد (1969). فجر الاسلام، بیروت: دار الکتاب العربی، الطبعة العاشرة.
  7. امینی، عبد الحسین (1416). الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم: مرکز الغدیر، الطبعة الاولی.
  8. انصاری، حسن، «نویسنده تثبیت دلائل النبوة»، در:

ansari.kateban.com/entry2236.html، منتشرشده در 8/10/1393.

  1. انصاری، حسن، «یک پرسش مهم درباره یک کتاب مشهور: تثبیت دلائل النبوة»، در: ansari.kateban.com/entry2226.html، منتشرشده در 28/8/1393.
  2. بدوی، عبد الرحمن (1940). التراث الیونانی فی الحضارة الاسلامیة، قاهرة: مکتبة النهضة المصریة.
  3. بندر، رشید (1994). مذهب المعتزلة من الکلام إلی الفلسفة، بیروت: دار النبوغ، الطبعة الاولی.
  4. پاکتچی، احمد (1387). مدخل «تفسیر»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ج15، ص680-742.
  5. جابری، محمد عابد (1391). سقراط‌هایی از گونه‌ای دیگر؛ روشنفکران در تمدن عربی، ترجمه: سید محمد آل‌مهدی، تهران: فرهنگ جاوید، چاپ دوم.
  6. جار الله، زهدی حسن (1974). المعتزلة، بیروت: الاهلیة للنشر و التوزیع.
  7. جدعان، فهمی (2000). المحنة؛ بحث فی جدلیة الدینی و السیاسی فی الاسلام، امان: دار الشروق، الطبعة الثانیة.
  8. حسین، ابوالبابة (1979). موقف المعتزلة من السنة النبویة و مواطن انحرافهم عنها، ریاض: دار اللواء، الطبعة الاولی.
  9. حمود، محمد (1983). «سلطة العقل عند المعتزلة»، مجله الفکر العربی، ش33-34، ص398-407.
  10. خالد، دتلو (1387). پرونده «گرایش‌های اعتزالی در قرن بیستم»، ترجمه: سید مهدی حسینی و مینو ایمانی، در: اطلاعات حکمت و معرفت، ش4، ص33-43.
  11. خیاط، ابوالحسین (1993). الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد، مقدمه و تحقیق و تعلیق: نیبرگ، قاهرة و بیروت: مکتبة الدار العربیة للکتاب و اوراق شرقیة، الطبعة الثانیة.
  12. دغیم، سمیح (1992). فلسفة القُدُر فی فکر المعتزلة، بیروت: دار الفکر اللبنانی، الطبعة الاولی.
  13. رازی، فخر الدین (1989). خلق القرآن بین المعتزلة و اهل السنة، تحقیق احمد حجازی السقا، قاهرة: المکتب الثقافی، الطبعة الاولی.
  14. راشدی‌نیا، اکبر (1387). «کتاب شرح الاصول الخمسة؛ تألیف قاضی عبدالجبار یا قوام الدین مانکدیم»، مجله معارف عقلی، ش11، ص183- 196.
  15. رضازاده لنگرودی، رضا؛ زریاب، عباس (1374). مدخل «ابن راوندی»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، ج3، ص531-539.
  16. رفاعی، احمد فرید (1927). عصر المأمون، قاهرة: دار الکتب المصریة.
  17. زرکلی، خیر الدین (1980). الأعلام، بیروت: دارالعلم للملایین، الطبعة الخامسة.
  18. زکی مبارک، محمد (1991). جنایة احمد امین علی الادب العربی، بیروت: دار الجیل.
  19. سالم، عبد الرحمان (1989). التاریخ السیاسی للمعتزلة حتی نهایة القرن الثالث الهجری، قاهرة: دار الثقافة، الطبعة الاولی.
  20. سلطان، منیر (1977). اعجاز القرآن بین المعتزلة و الاشاعرة، اسکندریة: منشأة المعارف، الطبعة الاولی.
  21. الشیخ، أبوعمران (1382). مسئله اختیار در تفکر اسلامی و پاسخ معتزله به آن، ترجمه: اسماعیل سعادت، تهران: انتشارات هرمس، چاپ اول.
  22. ضویحی، علی بن سعد بن صالح (1995). آراء المعتزلة الاصولیة، ریاض: مکتبة الرشد، الطبعة الاولی.
  23. عبدالجبار (قاضی) (بی‌تا). المغنی فی ابواب التوحید و العدل (ج12- التکلیف)، تحقیق: طه حسین، بی‌جا: بی‌نا.
  24. العبده، محمد؛ عبد الحلیم، طارق (1987). المعتزلة بین القدیم و الحدیث، بیرمنگهام: دار الارقم، الطبعة الاولی.
  25. عقاد، عامر (1987). احمد امین حیاته و ادبه، بیروت: دار الجیل.
  26. عمارة، محمد (1971). رسائل العدل و التوحید، قاهرة، دار الهلال، الطبعة الاولی.
  27. عمارة، محمد (1989). الاسلام و فلسفة الحکم، قاهرة، دار الشروق، الطبعة الاولی.
  28. عمرانی، یحیی بن ابی الخیر (1999). الانتصار فی الرد علی المعتزلة القدریة الاشرار، تحقیق: سعود بن عبد العزیز الخلف، ریاض: مکتبة أضواء السلف، الطبعة الاولی.
  29. العوا، عادل (1987). المعتزلة و الفکر الحر، دمشق: الأهالی، الطبعة الاولی.
  30. غامدی، صالح بن غرم الله (1998). المسائل الاعتزالیة فی تفسیر الکشاف للزمخشری فی ضوء ما ورد فی کتاب الانتصاف لإبن المنیّر (620-683 ه.ق.)، حائل: دار الأندلس، الطبعة الاولی.
  31. قاسمی، جمال ‌الدین (1979). تاریخ الجهمیة و المعتزلة، بیروت: مؤسسة الرسالة، الطبعة الاولی.
  32. کحالة، عمر رضا (1975). معجم المؤلّفین، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  33. کعبی بلخی، ابوالقاسم (2000). قبول الاخبار و معرفة الرجال، تصحیح و تحقیق: ابو عمرو الحسینی، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
  34. کمال، یوسف (1986). العصریون؛ معتزلة الیوم، المنصورة: دار الوفاء، الطبعة الاولی.
  35. کنانی، ابوالحسن (1994). الحیدة و الاعتذار فی الرد علی من قال بخلق القرآن، تحقیق: علی بن ناصر الفقیهی، المدینة المنورة: مکتبة العلوم و الحکم، الطبعة الاولی.
  36. گلدزیهر، ایگناز (1357). درس‌هایی درباره اسلام، ترجمه: علی‌نقی منزوی، تهران: انتشارات کمان‌گیر، چاپ دوم.
  37. گلدزیهر، ایگناز (1388). گرایش‌های تفسیری در میان مسلمانان، ترجمه: سید ناصر طباطبایی، تهران: انتشارات ققنوس، چاپ سوم.
  38. لاشین، عبد الفتاح (1978). بلاغة القرآن فی آثار القاضی عبد الجبار و أثره فی الدراسات البلاغیة، قاهره: دار الفکر العربی، الطبعة الاولی.
  39. مارتین، ریچارد سی. (1391). «نقش معتزله بصره در شکل‌گیری نظریه اعجاز قرآن»، ترجمه: مهرداد عباسی، فصل‌نامه پژوهش‌های قرآنی، س18، ش4 (72)،
  40. مرتضی، شریف (1410). الشافی فی الامامة، قم: مؤسسة اسماعیلیان، الطبعة الثانیة.
  41. مُرُوَة، حسین (1978). النزعات المادیة فی الفلسفة العربیة الاسلامیة، بیروت: دار الفارابی، الطبعة الاولی.
  42. مسعودی، علی بن حسین (1409). مروج الذهب و معادن الجوهر، قم: دار الهجرة، الطبعة الثانیة.
  43. مطهری، مرتضی (1387). انسان و سرنوشت (مجموعه آثار- ج1)، تهران: انتشارات صدرا، چاپ پانزدهم.
  44. مطهری، مرتضی (1387). سیری در سیره ائمه اطهار (مجموعه آثار – ج18)، تهران: انتشارات صدرا، چاپ هفتم.
  45. مُعتق، عوّاد بن عبد الله (2001). المعتزلة و أصولهم الخمسة و موقف أهل السنة منها، ریاض: مکتبة الرشد، الطبعة الرابعة.
  46. نادر، ألبیر نصری (1950). فلسفة المعتزلة: فلاسفة الاسلام الأسبقین، اسکندریة: دار نشر الثقافة، الطبعة الاولی.
  47. نفیعی، منیف بن عایش (1999). اثر الفکر الاعتزالی فی عقائد الاشاعرة عرض و نقد، رساله دکتری در جامعة ام ‌القری مکه مکرمه.
  48. یافعی، عبد الله بن اسعد (1992). مرهم العلل المعضلة فی الرد علی أئمة المعتزلة، تحقیق: محمود محمد نصار، بیروت: دار الجیل، الطبعة الاولی.
    1. Caspar, Robert (1957). “Un aspect de la pensée musulmane moderne: le renouveau du motazilisme”, MIDEO 4, pp. 141-202.
    2. Gimaret, Daniel (1993). “Mutazila”, in: EI2, Bd. 7, S. 783-93.
    3. Martin, Richard C; Woodward, Mark R. (1997). Defenders of Reason in Islam, one world Publications, Oxford.

59.           Khalid,Detlev (1969). “Ahmad Amin - Modern Interpretation of Muslim Universalism”, in: Islamic Studies, pp. 47-93.

 

ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار