ازغلو تا تقصیر؛ تأملی در کتاب مکتب در فرآیند تکامل

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه شیعه شناسی دانشگاه قم.

چکیده

 
در آموزه‌های دینی امامیه غلو و تقصیر هردو مورد نهی قرارگرفته است. این دو ناشی از عدم شناخت صحیح شئون امامت و جایگاه وجودی امام در آفرینش است. در این مقاله بخشی از کتاب مکتب در فرآیند تکامل که در معرفی امام دچار تقصیر شده است، به لحاظ روش‌شناختی موردنقد قرارگرفته است. نویسندۀ کتاب بر این باور است که برخی مبانی فکری امامیه (مانند علم غیب و عصمت امام) در طی قرن اول مطرح نبوده است و ائمه صرفاً علمای ابرار معرفی‌شده‌اند؛ و این مفاهیم در قرون بعد توسط صحابه مطرح و سپس تحول و تکامل و در میان امامیه رواج یافته است؛ درحالی‌که این نوع مبنای فکری در زمان خود ائمه غلو به شمار می‌آمد؛ اما نوشتار حاضر نشان خواهد داد که نویسندۀ محترم کتاب به علت لغزش‌های معنایی و عدم جامع‌نگری به روایات و برداشت‌های نادرست از آن‌ها چگونه دچار مغالطه شده و از فهم صحیح و مستقیم مستندات دور مانده است.

تازه های تحقیق

 

به باور امامیه، امام حجت، برگزیده و منصوب خدا برای هدایت بشر است. ازاین‌رو ضرورتاً ویژگی‌های دارد که درعین‌حال که او را از مرتبۀ بنده و مخلوق بودن خداوند خارج نمی‌سازد او را از افراد عادی بشر متفاوت می‌سازد. از مهم‌ترین این ویژگی‌ها مصونیت از هرگونه گناه و خطا است که در اصطلاح علم کلام از آن به عصمت یاد می‌شود؛ زیرا خطای امام او را از حجیت می‌اندازد و با حکمت و عدالت خداوند منافات دارد. همچنین از دیگر لوازم شأن امامت، علم کامل و گستردۀ او دست‌کم به حیطۀ وظائفش است. در این میان گاه خداوند در مواردی مصلحت می‌بیند که امام را از غیب و بواطن امور آگاه کند. این آموزه‌ها همه برگرفته از آیات قرآن و مضامین معتبر روایی است که در متن مقاله به آن استشهاد شد. نه آن‌که صرفاً نظریه‌ای باشد که متأخرین آن را استحسان و برداشت کرده باشند و در گذر زمان عقیده و نظر آن‌ها درباره امام از «عالم بر متقی» به «معصوم» تکامل ‌یافته باشد.

فوق بشری دانستن این صفات و غلو شمردن این اسناد ناشی از عدم توجه به دقائق و ظرایفی است که در این اتصاف و در معیارهای غلو وجود دارد. این در حالی است که نویسنده هیچ معنای دقیقی از فوق بشری بودن صفات ارائه نداده است که آیا مراد ذاتاً برای بشر ناممکن است یا عاده. اسناد امور ذاتاً غیرممکن به انسان مثل الوهیت، تجرد و استقلال تام، حلول خدا و اتحادش با انسان غلو است؛ اما امور خارق‌العاده‌ای که ذاتاً ممکن و طبق شواهد و مستندات -گرچه به ندرت- واقع شده است، فوق بشری نیست.

سرچشمۀ اصلی عصمت نیز تنها ارادۀ فرد و درک یقینی و حسن اختیار او و سپس لطف خدا در حق اوست. این در همۀ افراد به درجات مختلف قابل‌دستیابی است و امر شگفت‌انگیزی نیست که مورد انکار و استبعاد قرار گیرد. هر فردی با تلاش و حسن استفاده از قابلیت‌هایش مشمول لطف خداوند قرار می‌گیرد. این وعدۀ الهی است که هر که تقوی پیشه کند گشایش و هدایت می‌یابد (طلاق/2 و 4؛ عنکبوت/69).

 در اسناد علم غیب به امام نیز به این مهم باید توجه داشت که این آگاهی تنها به اذن و رضایت و تعلیم خداوند انجام می‌شود. علم غیب مستقل مطلق بذاته تنها از آن خداوند است و علم ائمه مستفاد از جانب اوست.

بنابراین با توجه به معیار غلو در این اسناد به ائمه هیچ شائبه‌ای از غلو وجود ندارد؛ اما نویسندۀ محترم برای پرهیز از غلو دچار تقصیر شده و از اعتدال باز افتاده است. نفی صفاتی که لازمۀ مقام امامت است ناشی از عدم شناخت درست به جایگاه امام است؛ که منجر به پایین آوردن امام از مرتبة حقیقی‌اش می‌شود و این همان تقصیر دربارۀ امام است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Overstatement or Understatement; A Critique of the book Maktab dar Farayand e Takamol

نویسنده [English]

  • Seyyedeh Mona Mousavi
Assistant Professor of Department of Shialogy, University of Qom
چکیده [English]

 
In religious teachings of Imamiyyah, both overstatement and understatement about Imams are forbidden, which are rooted in incorrect knowledge of states of Imamate and Imam's existential position in the creation. The present paper criticizes a part of the book "School in the Process of Perfection" in terms of its methodology, in which the author understates about Imams when introducing them. The author believes that some of the intellectual foundations of Imamiyyah (such as foreknowledge and infallibility of Imams) were not discussed in the first century after Hijra, that Imams were introduced as pious religious scholars, and that these attributes were proposed by companions and perfected, evolved, and popularized among the followers of Imamiyyah in subsequent centuries, while they were regarded as the cases of overstatement at the age of Imams themselves. The paper, however, proves how the honorable author reasons fallaciously and fails to understand the evidence and documents correctly and directly due to his semantic errors, lack of a comprehensive understanding of narrations, and misunderstanding them.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imamate
  • overstatement
  • understatement
  • Infallibility
  • foreknowledge
  • Modarresi Tabatabaii
قرآن کریم. ترجمه فولادوند.
نهج‌البلاغه. نسخه صبحی صالح، قم: دار الهجره.
آمدی، عبد الواحد بن محمد.(1366). غررالحکم و درر الکلم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن سینا، ابوعلی.(1375).  الاشارات و التنبیهات. قم: نشرالبلاغه.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (1408ق). لسان العرب. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
احسایی، ابن ابی جمهور.(1405ق). عوالی اللئالی. قم: انتشارات سید الشهداء.
حرانی، حسن بن شعبه.(1404ق). تحف العقول. قم: انتشارات جامعة مدرسین.
حسن بن علی العسکری علیه‌السلام. (1409ق). تفسیر امام العسکری (ع). قم: مدرسة امام مهدی (ع).
حلی، حسن بن یوسف. (1382). کشف المراد. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
راغب اصفهانی، ابی‌القاسم الحسین. (1404ق). المفردات فی غریب القرآن. تهران: دفتر نشر کتاب.
زینلی، غلامحسین. (1388). دوازده جانشین. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
سعیدی مهر، محمد. (1381). کلام اسلامی. قم: کتاب طه.
سید مرتضی (علم الهدی)، ابوالقاسم. (1411ق).  الذخیره فی علم الکلام. قم: نشر اسلامی.
سید مرتضی (علم الهدی)، ابوالقاسم. (1410ق).  الشافی فی الإمامه. تهران: مؤسسه الصادق (ع).
سیوری (فاضل مقداد)، جمال الدین. (1405ق).  ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین. قم: مکتبه آیه‌الله مرعشی.
صدوق، ابو جعفر ابن بابویه. (1414ق).  الاعتقادات. قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
صدوق، ابو جعفر ابن بابویه. (1362).  الأمالی. قم: انتشارات کتابخانة اسلامیه.
صدوق، ابو جعفر ابن بابویه. (1403ق).  الخصال. قم: انتشارات جامعه مدرسین.
صدوق، ابو جعفر ابن بابویه.(بی تا). علل الشرایع. قم: مکتبة الداوری.
صدوق، ابو جعفر ابن بابویه. (1378ق). عیون اخبار الرضا. تهران: انتشارات جهان.
صدوق، ابو جعفر ابن بابویه. (1395ق). کمال الدین و تمام النعمه. قم: دار الکتب الاسلامیه.
صدوق، ابو جعفر ابن بابویه. (1361). معانی الأخبار. قم: انتشارات جامعة مدرسین.
صفار، محمد بن حسن. (1404ق). بصائر الدرجات. قم: انتشارات آیه‌الله مرعشی.
طبرسی، احمد بن علی. (1403ق).  الإحتجاج. مشهد: نشر مرتضی.
طوسی، محمد بن حسن. (1382). تلخیص الشافی. قم: انتشارات المحبین.
عاملی، حر. (1409ق). وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1432ق). العین. قم: انتشارات اسوه.
قشیری النیشابوری، مسلم بن حجاج. (1412ق). صحیح مسلم. بیروت: درا الإحیاء التراث العربی.
القندوزی، سلیمان بن ابراهیم. (1422ق). ینابیع الموده لذوی القربی. قم: دار الاسوه للطباعه و النشر.
کشی، محمد بن عمر. (1348). رجال. مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1365).  اصول کافی. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مجلسی، محمد باقر. (1404ق). بحار الأنوار. بیروت: دار الوفاء.
مدرسی طباطبایی، حسین. (1389). مکتب در فرایند تکامل. مترجم: هاشم ایزدپناه. تهران: انتشارات کویر.
مفید، محمد بن نعمان. (1413ق(الف)).  اوائل المقالات. قم: کنگرة شیخ مفید.
مفید، محمد بن نعمان. (1413ق(ب)). تصحیح اعتقادات الامامیه. قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
CAPTCHA Image