سایۀ وحدت وجود بر تفسیر بیان‌السعادة

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه قم

2 عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان، گروه علوم قرآن و حدیث

چکیده

وحدت وجود از مهم‌ترین و محوری‌ترین مدعاهای هستی‌شناختی عارفان به شمار می‌رود. برخی از مفسّران تفسیرِ عرفانی و صوفیانه، از طرفداران جدّی این اندیشه بوده و بدین جهت آن را از حوزه عرفان وارد تفسیر قرآن کردند. البتّه تفاسیری که در پهنه عرفان و تصوف سامان گرفت، در ابتدا به صورت ساده و زاهدانه و به معنای درونیِ بعضی از آیات قرآن می‌پرداخت. فکر اصلی صوفیان کشتن آرزوهای نفس و انانیّت و کشاندن او به فناء فی الله و عشق الاهی بوده و در تفاسیر آنان جانبداری از اندیشه وحدت وجود یافت نمی‌شود. سپس به جای معانیِ ابتدایی درونی و وعظ‌آمیزِ مبتنی بر ذوق و حال، معانی فلسفی و عرفانی جسارت‌آمیز مطرح شد. سرانجام اندیشه عشق الاهی و فناء فی الله به اندیشه وحدت وجود منتهی گردید و در قرن هفتم این اندیشه از سوی ابن‌عربی وارد تفسیر شد و پس از وی، به جای تفاسیر عرفانی ساده و زاهدانه دوره تأویلات نظری مبتنی بر وحدت وجود آغاز شد و بر تفاسیر عرفانی سایه افکند و سیطره یافت. این اندیشه از سوی پیروان وی رواج یافت. سلطان علی‌شاه گنابادی، نویسنده تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده، از مدافعان سرسخت اندیشه وحدت وجود است که در مراحل و مواضع مختلف از وحدت وجود سخن به میان آورده و به استناد سخنان ابن‌عربی و ملاصدرا به تبیین آن پرداخته است و افراطی‌تر از دیگر مفسّران عرفانی، دست به تأویل تطبیقی آیات بر اساس این اندیشه زده است. نگارنده، در این پژوهش، افزون بر بررسی پیشینه وحدت وجود، معناشناسی آن و چگونگی راهیابی وحدت وجود در تفاسیر عرفانی، سیطره اندیشه وحدت وجود بر تفسیر بیان السعاده و تأویلات تطبیقی آیات قرآن بر وحدت وجود را نشان داده و به نقد و ارزیابی آن پرداخته است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Shade of "Oneness of Being" on Tafsire Bayan al-Sa'ada

نویسندگان [English]

  • Muhammad Kazim Shakir 1
  • 'Ali Ghaffar Zade 2
چکیده [English]

 The idea of "Oneness of Bing" is considered the most important and the most focal ontological claim of mystics and theosophists. Some mystic exegetes have been serious advocates of this claim, and hence have introduced it in their esoteric interpretations of the Qur'an. The early mystical Quranic exegeses, however, simply dealt mainly with the internal meaning of the Quranic verses. The main idea of mystics was to extinguish the low desires of the soul and selfhood, leading their soul to divine love and finally to annihilation in God. So there is no hint at the idea of Oneness of Being in their exegeses. Then, instead of the immediate internal and didactic meanings based on intuition and spiritual feelings, they ventured to develop some philosophical and mystical concepts. And finally the ideas of divine love and annihilation in God were led to the idea of Oneness of Being, and in the 7th century the idea was brought into Quranic exegesis by Ibn Arabi. After Ibn Arabi, instead of simple and ascetic mystical exegeses, a period of hermeneutic reflections based on the idea of Oneness of Being began, and this idea was propagated by Ibn Arabi’s followers. Sultan 'Ali Shah Gonabadi, the author of Bayan al-Sa'adah fi Maqamat al-'Ibadah, is among the strong supports of this idea, speaking about it in various places. He described this idea by relying on the words of Ibn Arabi and Mulla Sadra, and went to the extreme of excess in interpreting the Quranic verses according to this idea. In addition to surveying the historical background of this idea, its semantic dimensions, and the way it entered into the mystical exegeses, the author has shown the sway of this idea over Tafsire Bayan al-Sa'adah and its comparative interpretation of the Qur'an in terms of this idea, and has presented a close examination of it.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Oneness of Being
  • Unity of Vision
  • Gonabadi
  • Bayan al-Sa'adah
  • mystical exegeses
  • esoteric interpretationsinterpretation and comparison
1. ابن ابی جمهور احسائی، محمد بن علی بن ابراهیم، 1405، عوالی اللآلی، قم، انتشارات سید الشهداء (ع)، چاپ اول.
2. ابن‌عربی، ابو عبدالله محیی ‌الدین محمد، 1370، فصوص الحکم، انتشارات الزهراء (س)، چاپ دوم.
3. ---------- ، 1422، تفسیر ابن عربی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
4. ---------- ، بی‌تا، الفتوحات المکیة، بیروت، دار صادر، ج1-4.
5. آتش، سلیمان، 1381، مکتب تفسیر اشاری، توفیق سبحانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
6. آشتیانی، سید جلال‌الدین، 1382، هستی از نظر فلسفه و عرفان، ویراست دوم، قم، مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
7. آلوسی، سید محمود، 1415، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه.
8. آملی، سید حیدر، 1368الف، جامع الأسرار و منبع الأنوار، انتشارات علمی و فرهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی، چاپ اول.
9. ---------- ، 1368ب، نقد النقود فی معرفة الوجود، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، چاپ اول.[1]
10. ---------- ، 1422، تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.‏
11. بحرانی، سید هاشم، 1416، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت.
12. بیضاوی، عبدالله بن عمر، 1418، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، ‏دار احیاء التراث العربی.
13. پورجوادی، نصرالله، 1358، سلطان طریقت، تهران.
14. تستری، ابومحمد سهل بن عبدالله، 1423، ‏تفسیر التستری، ‏نشورات محمد علی بیضون، بیروت، دارالکتب العلمیة.
15. جامی، عبد الرحمن، 1337، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران.
16. ---------- ، 1370، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم (نرم‌افزار).
17. ---------- ، 1977، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، به کوشش ویلیام چیتیک، تهران.
18. جوادی آملی، عبدالله، 1382، رحیق مختوم، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ دوم.
19. ---------- ، 1386الف، توحید در قرآن (جلد دوم تفسیر موضوعی قرآن)، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ سوم.
20. ---------- ، 1386ب، سرچشمه اندیشه، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ دوم، ج5.
21. ---------- ، 1386ج، سرچشمه اندیشه، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ سوم، ج3.
22. ---------- ، 1386د، سیره رسول اکرم (ص) (جلد هشتم، تفسیر موضوعی قرآن)، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ ششم.
23. چیتیک، ویلیام، 1379، «ابن‌عربی، مولانا و اندیشه وحدت وجود»، بخش اول، ابوالفضل محمودی، در: پژوهش‌های فلسفی- کلامی، پاییز و زمستان ، ش5 و 6، ص189-200.
24. دیلمی، حسن، 1412، إرشاد القلوب إلی الصواب، قم، شریف رضی، ‏چاپ اول. ‏
25. رضایی، محمد‌جواد، 1385، «وحدت وجود از توحید تا توهّم»، در: خردنامه صدرا، ش46، ص38.
26. زرین‌کوب، عبدالحسین، 1362، ارزش میراث صوفیه، انتشارات امیرکبیر، ویرایش دوم.
27. زمخشری، محمود، 1407، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏، بیروت، دار الکتاب العربی.
28. سبزواری، ملاهادی، 1422، شرح المنظومه، تصحیح حسن حسن‌زاده آملی، تهران، نشر ناب، چاپ اول.
29. سُلمی، محمد بن حسین، 1369، ‏حقائق التفسیر، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
30. سیوطی، جلال‌الدین‏، 1404، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
31. شریف لاهیجی، محمد بن علی، 1373، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، دفتر نشر داد.
32. شعیری، تاج‌الدین، محمد بن محمد بن حید، 1363، جامع الأخبار، قم، انتشارات رضی، چاپ دوم.
33. شیخ بهایی، ‏محمد بن حسین، 1405، مفتاح الفلاح، بیروت، دار الأضواء، چاپ اول.‏
34. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم‏، 1366، تفسیر القرآن الکریم (صدرا)، قم، انتشارات بیدار.
35. ---------- ، 1368، الحمکه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، قم، مکتبه المصطفوی.
36. صائن‌الدین، علی بن محمد الترکه، 1360، تمهید القواعد، با حواشی آقامحمدرضا قمشه‏ای و آقا میرزا محمود قمی «ره» و با مقدمه و تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
37. صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، 1398، التوحید، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، چاپ دوم.
38. طباطبایی، سید محمد‌حسین، 1374، ترجمه تفسیر المیزان، سید محمد‌باقر موسوی همدانی، قم، ‏دفتر انتشارات اسلامی جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.
39. ---------- ، 1417، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‏
40. طبرسی، فضل بن حسن، 1372، ‏مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
41. طوسی، محمد بن حسن، بی‌تا، التبیان فی تفسیر القرآن، ‏بیروت، دار احیاء التراث العربی.
42. طیب، سید عبد الحسین، 1378، اطیب البیان فی تفسیر القرآن‏، تهران، انتشارات اسلام.
43. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، 1415، ‏تفسیر نور الثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان.
44. عفیفی، ابوالعلا، 1366، تعلیقات علی فصوص الحکم، انتشارات الزهراء، چاپ اول.
45. عیاشی، محمد بن مسعود، 1380، کتاب التفسیر، تهران، چاپخانه علمیه.
46. فیض کاشانی، ملامحسن، 1415، تفسیر الصافی، تهران، انتشارات الصدر.
47. قرشی، سید علی اکبر، 1371، قاموس قرآن‏، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
48. قشیری، عبدالکریم بن هواز، بی‌تا، لطایف الاشارات، مصر، الاهیئة المصریة العامه للکتاب.
49. قمشه‌ای، آقا محمدرضا، 1378، مجموعه آثار حکیم صهبا، تحقیق و تصحیح: حامد ناجی اصفهانی، خلیل بهرامی قصرچمی، اصفهان، کانون پژوهش‏، چاپ اول.
50. قونوی، صدرالدین محمد، 1381، اعجاز البیان فی تفسیر ‌ام القرآن، ‏قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
51. قیصری رومی، محمد ‌داوود، 1375، شرح فصوص الحکم، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی‏، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی‏، چاپ اول.
52. کاشفی سبزواری، حسین بن علی، 1369، ‏مواهب علیه، تهران، ‏سازمان چاپ و انتشارات اقبال.
53. کلینی، محمد بن یعقوب، 1365، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.
54. گنابادی، سلطان محمد، 1408، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
55. مجلسی، ‏محمد‌باقر، 1404، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء.
56. مطهری، مرتضی، 1373، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، چاپ پنجم، ج3، 5، 9، 6.
57. مکارم شیرازی، ناصر، 1374، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
58. موسوی بجنوردی، کاظم، 1369، دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول.
59. میبدی، رشیدالدین احمد بن ابی سعد، 1371، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران، انتشارات امیرکبیر.
 
CAPTCHA Image