بررسی تطبیقی مبانی معناشناختی ماتریدیه و دیوبندیه در باب توحید و شرک

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فلسفه دانشگاه ادیان و مذاهب

2 دانشجوی دکتری مذاهب کلامی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی

چکیده

در عالَم اهل تسنن، دیوبندیه، مکتبی است که طی حدود دو قرن گذشته، از درون مذهب کلامی ماتریدیه برخاسته است. ادعای پیروی از کلام ماتریدیه، مهم‌‌ترین شاخصۀ کلامی دیوبندیه است، اما این مدعا در تطبیق مباحث کلامی، دچار تزلزل‌‌هایی شده است. تطبیق آراء این دو مکتب در تحلیل مباحث توحید و شِرک، نشان می‌‌دهد که دیوبندیه در برخی موارد، دیدگاه متفاوتی را اختیار کرده که بخشی از این مغایرت‌‌ها، به مبنای معناشناختی دیوبندیان در اطلاق «شرک» به هر امر دارای شائبه باز می‌گردد. طی یک بررسی توصیفی- تحلیلی در پاسخ به سؤال از میزان تحوّل دیوبندیه در موضوع تحقیق، این نتیجه حاصل شد که دیوبندیان به توسعۀ مفهومی در تعریف شرک و اقسام آن قائل‌اند و بر بدعت‌زدایی بر پایۀ اموری که شائبۀ شِرک دارند و تسرّی مصادیق شرک به اعمالی که پیش از آن شرک شمرده نمی‌‌شد، تمرکز کرده‌‌اند.

تازه های تحقیق

بر اساس تفاوت‌های موجود در مبانی معناشناختی دو مکتب ماتریدیه و دیوبندیه، می‌‌توان دریافت که تحول دیوبندیه، در این بخش، بنیادین است. به رغم وجود برخی اشتراک‌نظرها و هماهنگی‌‌های کلامی همچون معنای اصطلاحی توحید، نگاه سلبی به مفهوم توحید، شعار توحید، نفی تشبیه و نفی شرک، بین این دو مکتب، توسعه و تفسیر خاص دیوبندیه در برخی موارد، نگاه کلامی متفاوتی را به‌‌دست داده است و بیانگر آن است که دیوبندیان از مبانی معناشناختیِ متقدمین ماتریدی، عدول کرده‌‌اند.

ماتریدیان، به‌ویژه ابومنصور ماتریدی با توصیه به عبور از معنای تشبیه و تعطیل، به معنای حقیقی توحید دعوت کرده و ضمن تبیین معنای سلبی توحید، به دریافت حقیقت معنای احد توجه دادند. همچنین بین معنای الوهیت، عبادت و وحدانیت، در ماتریدیه تمایز وجود داشته و مرزبندی معناشناختی بین آن‌ها حفظ شده است. در مقابل، دیوبندیه به ارائۀ تعاریف ساده و سطحی‌تر از توحید بسنده کرده و ضمن تأکید بر شعار توحید، به لزوم «اعتقاد همراه با اقرار» پای می‌‌فشرند. با این حال، دیوبندیه در توضیح معنای شرک، به توسعه‌‌ای بی‌‌سابقه دست زده و به‌طور خاص در معنای شرک صفاتی، بر پرهیز از هر نوع اطلاق صفات خداوند متعال به مخلوقین تأکیدی متعصبانه دارد. خلاصه‌‌ای از تفاوت‌های کلامی دو مذهب، با تکیه بر مبانی معناشناختی به این شرح است:

-  عدم سابقه برخی از مطالب مورد نظر دیوبندیه در ماتریدیه؛

-  -        تشبیه و شرک بودن انتساب صفات خداوند به بندگان از دیدگاه دیوبندیان ؛

-  عدم فهم صحیح از قول برخی مسلمانان در مورد اطلاق صفات خداوند به مخلوقین در دیوبندیه؛

-  عدم فهم صحیح از وساطت برخی مخلوقین در تصرف عالم توسط دیوبندیه ؛

-  عدم لحاظ «استقلال» به عنوان مناط شرک، در اطلاق برخی صفات و افعال به مخلوقین؛

-  توسعه در معنای شرک صفاتی در کلام دیوبندیه؛

-  توسعه دیوبندیه در معنای شرک صفاتی؛

-  توسعه دیوبندیان در صفات مختص به حق تعالی؛

-  همگون بودن شرک مشرکان و شرک صفاتی مسلمانان از نگاه دیوبندیه؛

-  مشرک دانستن مسلمانان، در عین موحد دانستن اهل‌کتاب و حتی مشرکان زمان ‌‌پیامبر اکرم(ص) توسط دیوبندیان.

-  ابتلای دیوبندیه به قیاس مع‌الفارق بین نظر مشرکان و مسلمانان.

-  دعوت دیوبندیه به اصالت و توجه به مبانی، در مشی کلامی متقدمین، رهیافتی است که ضمن جلوگیری از بدعت، زمینه وحدت بیشتر بین مسلمانان را ایجاد ‌می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Semantic Foundations of Monotheism and Polytheism Proposed by Maturidism and Deobandism

نویسندگان [English]

  • Mahdi Farmaniyan 1
  • Mohammad Allahnia Samakoosh 2
1 Associate professor of university of religions and denominations
2 Corresponding author, Instructor of Shahid Mahallati College, PhD student of University of religions and denominations, ghebte@chmail.ir
چکیده [English]

In Sunni Islam, the school of Deobandism emerged from the theological school of Maturidism about two centuries ago, claiming to follow the theology of the latter as its most important characteristics. The claim, however, is challenged when their theological issues are compared. The comparison of their analysis of monotheism and polytheism shows that Deobandism has different views from those of Maturidism, part of which are due to its semantic foundation for applying the concept of "polytheism" to anything doubtful. A descriptive-analytical survey was conducted to find the amount of change in Deobandism's view about the semantic foundations of monotheism and polytheism, showing that its followers believe in the conceptual development in the definition of polytheism and its types, and focus on eliminating heresy on the basis of anything doubtful of polytheism and on extending the instances of polytheism to any act which was not previously regarded as polytheism.

کلیدواژه‌ها [English]

  • monotheism
  • polytheism
  • Deobandism
  • Maturidism
  • semantics
قرآن کریم.
ابوزهره، محمد.  (1996). تاریخ المذاهب الاسلامیة فی السیاسة و العقائد و تاریخ المذاهب الفقهیة. قاهره: دارالفکر العربی.
احسن گیلانی، سید مناظر. (1384). سیری در زندگی حضرت امام مولوی محمد قاسم نانوتوی. ترجمه: صلاح‌الدین شهنوازی  (ترجمه و تلخیص کتاب 3 جلدی «سوانح قاسمی»). زاهدان: صدیقی.
البَزدَوِی، محمد بن محمد  (1383).‌‌اصول الدین. حققه و قدم له هانز بیترلنیس. قاهرة: دار احیاء الکتب العربیة.
التهانوی، اشرف علی.  (1432‌‌ق، 2011). الاسلام و العقلانیة. تعریب نور عالم خلیل الأمینی. الهند: أکادیمیة شیخ الهند الجامعة الاسلامیة دار العلوم دیوبند.
الجسر الطرابلسی، حسین بن محمد.  (1373). مختصر من کتاب الحصون الحمیدیه للمحافظة علی العقائد الاسلامیة. تهذیب من نجم الدین محمد الدرکانی. زاهدان: صدیقی.
جلالی، سید لطف اللّه.  (خرداد 1383). پژوهشی در باب ماتریدیه. معرفت، شماره 78، 96-110.
دار الندوة العالمیة للطباعة و النشر و التوزیع.  (1418ق). الموسوعة المسیرة فی الادیان و المذاهب و الاحزاب المعاصرة (1)  (الطبعة الثالثة). اشراف و تخطیط و مراجعة د. مانع بن الحمّاد الجهنی. ریاض: الندوة العالمیة للشباب الاسلامی.
دهلوی، شاه ولی‌اللّه احمدبن عبدالرحیم.  (1386). الفوز الکبیر فی اصول التفسیر. تصحیح و تحقیق: عبد‌اللطیف ناروئی. بی‌جا: بی‌نا.
دهلوی، کفایت اللّه.  (1378). تعلیم الاسلام  (چاپ سوم). ترجمه: ابوالحسین عبدالمجید مراد‌زهی خاشی. زاهدان: صدیقی.
زبیدی، مرتضی.  (1409ق). اتحاف السادة المتقین بشرح اسرار احیاء علوم الدین  (ج2)، بیروت: دارالکتب العلمیة.
زکریا، محمد.  (1378). فضایل اعمال. ترجمه: ابوالحسین عبدالمجید مرادزهی خاشی. زاهدان: صدیقی.
سمرقندی، اسحاق بن محمد.  (1348). ترجمه السواد الاعظم، ترجمه حدود 370‌‌ق. به فرمان امیر نوح سامانی. به اهتمام عبدالحیّ حبیبی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
السمرقندی، نصربن محمد.  (1418ق/1997). تفسیر السمرقندی: المسمی بحر العلوم  (ج1-3). بیروت: دارالفکر.
سهارنپوری، خلیل احمد.  (1983). المهند علی المفند، یعنی عقائد علماء اهل سنت دیوبند، باضافۀ عقائد اهل السنة و الجماعة. سید عبدالشکور ترندی، لاهور: المطبعة العربیة.
الشافعی، کمال الدین محمد بن محمد.  (1425ق).‌‌ المسامرة شرح المسایرة فی العقائد المنجیة فی الآخرة، الجامعة لاصطلاحات السلف و الماتریدیة و الأشاعرة. صیدا، بیروت: المکتبة العصریة.
طاش کبری‌زاده، احمد بن مصطفی.  (1993). مفتاح السعاده و مصباح السیاده فی موضوعات العلوم  (2). قاهره: العربی.
فرمانیان، مهدی.  (1388). دیوبندیه، بریلویه و رابطه آن‌ها با وهابیت. در مجموعه مقالات: فرق تسنن، قم: ادیان. 663- 680.
الفیومی، محمد ابراهیم.  (1423).‌‌ شیخ اهل السنة و الجماعة ابومنصور الماتریدی وحدة الاصول علم الکلام. القاهرة: دارالفکر العربی.
الماتریدی، ابی منصور محمد بن محمد.   (بی‌‌تا). التوحید. حققه و قدم له فتح اللّه خلیف. اسکندریه: دار الجامعات المصریه، دار الجامعات المحمدیه.
الماتریدی، ابی منصور محمد بن محمد.  (1404ق/1983). تأویلات اهل السنة. حققه و راجعه محمد مستفیض الرحمن. بغداد: مطبعة الارشاد.
میربلوچ یوسفی توحیدی، نعمت اللّه.  (1390). نغمه‌‌های توحیدی  (ج1). گردآورنده: عبدالجلیل براهویی زاهدی. بی‌جا: نگین کویر.
النانوتوی، محمد قاسم.  (1432‌‌ق/ 2011). محاورات فی الدین. تعریب محمد ساجد القاسمی. الهند: أکادیمیة شیخ الهند الجامعة الاسلامیة دارالعلوم دیوبند. نسخه الکترونیکی تصویری  (pdf) بارگذاری شده از سایت دارالعلوم دیوبند: www. darululoom-deoband. com.
ندوی، سید ابوالحسن علی.  (1361). تاریخ دعوت و اصلاح  (ج5). ترجمه: علامه محمد ابراهیم دامنی. زاهدان: صدیقی.
نعمانی، محمد منظور.  (1387). اسلام چیست؟. ترجمه: ابوالحسین عبدالمجید مرادزهی خاشی. زاهدان: فاروق اعظم.
CAPTCHA Image