راه‌های مهار و تربیت قوّة خیال بر مبنای حکمت اسلامی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد دانشکده الهیات و ادیان دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشیار گروه فلسه دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

قوۀ خیال در نزد حکمای مسلمان جایگاهی ویژه دارد و در تمام عرصه‌‌های زندگی بشری - به‌ویژه در کسب کمالات انسانی - نقشی جدّی ایفا می‌‌کند؛ در عین‌ حال، اصلاح و نگه‌‌داشت حدّ این قوّه، نیازمند مراقبت‌‌های فراوانی است. حکمای مسلمان با شناختی دقیق از این قوّه و طبیعتش، بر مبنای همان مباحث حِکمی، روش‌‌هایی را برای حفظ و تربیت این قوه - در راستای تکامل انسانی - بیان  کرده و برشمرده‌اند؛ هرچند باب مستقلی را به این بحث اختصاص نداده‌‌اند. این مقاله کوشیده تا این راه‌‌ها را که در منابع گوناگون تنها به اشاره آمده‌اند، جمع و تبیین کند. مشغول داشتن قوّۀ خیال به حواس ظاهری، قرار دادن این قوّه در تحت فرمان قوّۀ عاقله، برنامه‌‌هایی چون مراقبت، تمرکز و توحّد و کسب فضائل اخلاقی‌‌ای چون صداقت، نیز اعتدال بخشیدن به مزاج و عمل به برخی اَذکار همچون تلاوت فراوان آیات سُخره، از جمله راه‌‌های پیشنهادی حکما برای مهار و تربیت قوۀ خیال است که در این مقاله بدان‌‌ها پرداخته شده است.

تازه های تحقیق

طبیعتِ قوۀ خیال با فرافکنی و بازیگری بسیار سازگار است و از همین رو، مهار این قوّه در تحت سیطرۀ عقل کاری بس دشوار است؛ کاری که انسان‌ها برای بهتر زیستن و به‌خصوص سالکین برای استکمال بسیار بدان محتاج‌‌اند. بهترین راه‌‌های تربیت این قوّه را در متون حکیمان مسلمان می‌‌توان یافت؛ زیرا ایشان با شناخت دقیقی که از این قوّه و طبیعت آن دارند، می‌‌توانند مؤثرترین راه‌‌ها را که مبتنی بر مباحث دقیق حکمی و فلسفی است، پیشنهاد دهند؛ ولذا شاید این راه‌‌ها بهترین پاسخ به پرسش «چگونگی مهار قوّۀ خیال» باشند. دو راه را ‌‌‌ابن سینا به صراحت برای مهار خیال بیان می‌‌دارد؛ یکی درگیری قوۀ خیال با قوای مادون یعنی حواس پنج‌گانه و دیگری، سپردن عنان خیال به دست سلطان قوای نفس یعنی قوّه عاقله است. برخی از این راه‌‌ها مبتنی بر اراده و تمرین است؛ برنامه‌‌هایی چون مراقبت، تمرکز و توحّد، از این قبیل‌‌اند. کسب فضائل اخلاقی‌‌ای چون صداقت، و توجّه به بدن به عنوان مرکب نفس در اعتدال مزاج و عمل به برخی اذکار همچون تلاوت فراوان آیات سُخره، نیز از جمله راه‌‌های پیشنهادی حکما، برای مهار و تربیت قوۀ خیال است که از متون حکمی اسلامی برمی‌آید. در این میان، راه مراقبت به عنوان بهترین و کارآمدترین راه‌‌کار برای مهار این قوّه معرفی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Methods of Controlling and Training Imaginal Power on the Basis of Islamic Theosophy

نویسندگان [English]

  • Mohsen Torkamaam 1
  • Mitra-Zahra poursina 2
1 MA student of department of theology and religions, Shahid Beheshti University, saiems@yahoo.com
2 [2] Associate professor of department of theology and religions, Shahid Beheshti University,
چکیده [English]

 Muslim philosophers believe that imaginal power has a special status, and plays a crucial role in all domains of human life, particularly in acquiring human perfections. It, however, requires several types of control in order to be corrected and preserved. Having an accurate knowledge of the power and its nature, and on the basis of their philosophical considerations, Muslim philosophers have provided several methods to control and train it in order to provide the ground for human perfection, although they have not dedicated a separated chapter to it in their works. The present paper seeks to gather and elaborate on these methods which have only been hinted in these works. Engaging imaginal power in external senses, controlling it by reason power, doing such activities as meditation, concentration and isolation, acquiring such virtues as truthfulness, balancing constitution, invoking and reciting Quranic verses related to controlling (sukhrah) are among these proposed methods.

کلیدواژه‌ها [English]

  • soul
  • imaginal power
  • control
  • training
  • Islamic Philosophy
قرآن کریم. ترجمه: ابوالحسن شعرانی. تهران: انتشارات اسلامیه.
‌‌‌ابن سینا، حسین ابن عبدالله.   (1371). المباحثات. قم: بیدار.
‌‌‌ابن سینا، حسین ابن عبدالله.   (1375). النفس من کتاب الشفاء. تصحیح و تحقیق: علامه حسن حسن‌‌زاده آملی. قم: دفتر تبلیغات.
‌‌‌ابن سینا، حسین ابن عبدالله.  (1375). الاشارات و التّنبیهات. شرح خواجه نصیرالدین طوسی. قم: نشر البلاغه.
اردبیلی، سید عبدالغنی.  (1385). تقریرات فلسفۀ امام خمینی. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
الهی قمشه‌‌ای، محی‌‌الدین مهدی.  (1363). حکمت الهی عام و خاص. تهران: اسلامی.
بلخی، جلال‌الدین محمد ( مولوی).  (1390). مثنوی معنوی. تهران: اشارات طلایی.
حسن‌زاده آملی، حسن.    (1385). دروس معرفت نفس. قم: الف لام میم.
حسن‌زاده آملی، حسن.   (1381). هزار و یک کلمه. قم: بوستان کتاب.
حسن‌زاده آملی، حسن.   (1385). عیون مسائل النفس و سرح العیون فی شرح العیون. تهران: امیرکبیر.
حسن‌زاده آملی، حسن.  (1365). هزار و یک نکته. تهران: رجاء.
سهرودی، شهاب الدین یحیی بن حبش (شیخ اشراق).  (1372). مجموعه مصنفات شیخ اشراق. تحقیق: هانری کربن. تصحیح حسین نصر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهرودی، شهاب الدین یحیی (شیخ اشراق).  (1373). حکمة الاشراق. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شعرانی، میرزا ابوالحسن.  (1388). ترجمه و شرح تجرید الاعتقاد. تهران: هرمس.
صافی گلپایگانی، لطف اللّه.  (1417ق)، جامع الاحکام  (چاپ چهارم). قم: حضرت معصومه.
صمدی آملی، داود.  (بی‌‌تا). شرح مراتب طهارت  (2)  (چاپ دهم). قم: قائم آل محمد.
طباطبایی، سید محمد حسین (علامه طباطبایی). (1388) مجموعه رسائل (2) [رساله الولایه]، ترجمه: همایون همتی. قم: بوستان کتاب.
طباطبایی، سید محمد حسین.  (1417ق). المیزان فی تفسیرالقرآن. (ج1، 2، 3، 5، 10، 13،11). قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم.
کلینی رازی، محمد بن یعقوب.  (1365). الأصول من الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مازندرانی، محمد صالح.  (1342). شرح الکافی. تهران: المکتبه الاسلامیه.
مجلسی، محمدباقر (علامه مجلسی).  (1363). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول. محقق: هاشم رسولی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
موسوی خمینی، روح اللّه (امام خمینی).  (1388). آداب الصلاه. تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی
موسوی خمینی، روح اللّه (امام خمینی). (1387). توضیح المسائل. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
نوری، میرزا حسین (محدث نوری).  (1408ق). مستدرک الوسائل. قم: مؤسسه آل البیت(ع).
CAPTCHA Image