حرکت جوهری در پرتو «تعالی تفکر سینوی»

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی نیشابور

چکیده

ابن‌‌سینا به عنوان بزرگِ مشائین در عالم اسلام، تفکر مشائی را بسط داده و نظرات و آرای مهمی را نیز مطرح کرده است. هرچند او به فیلسوفی مشائی معروف است، ولی این نسبت چندان صحیح نمی‌‌نُماید و او در تفکر خود رو به تعالی نهاده است. اوست که نخستین‌بار اصطلاح «حکمت متعالیه» را به‌کار برده است. بر اساس «تعالی در تفکر سینوی» تفکر شیخ نه‌تنها مشائی نیست، بلکه بسیاری از اصول و مبانی «حکمت متعالیه» در آن قابل ردیابی است؛ حال سخن در این است که آیا شیخ در بحث حرکت در مقوله جوهر، مشائی باقی مانده است و یا این‌که در این مسئله نیز رو به تعالی نهاده است و هرچند به حرکت در آن مقوله تصریح نکرده است، ولی می‌‌توان نشانه‌‌هایی از وجود حرکت جوهری را در تفکر او یافت. نگارنده در پرتو «تعالی تفکر سینوی» معتقد است که موضع انکاری شیخ - در مباحث حرکت - دیدگاه نهایی او نیست، بلکه نظر نهایی وی وجود حرکت در مقولۀ جوهر است؛ این مطلب از عبارات و آرای شیخ در غیر مباحث حرکت - به‌ویژه مباحث نفس‌شناسی - قابل استنباط است. در این نوشتار شواهدی بر تقویت موضع اقبال شیخ به حرکت جوهری ارائه می‌‌دهیم.
 

تازه های تحقیق

نتیجه

بحث حرکت جوهر بر مبانی‌ای استوار است که بدون آن‌ها نمی‌توان از وقوع حرکت در این مقوله سخن گفت؛ یکی از این مبانی اصالت وجود است؛ درهم‌تنیدگی و تلازم خاصی بین اصالت وجود یا ماهیت و بحث حرکت جوهری وجود دارد. بر بنیاد اصالت ماهیت، سخن گفتن از «حرکت جوهری» بی‌معناست مگر این که تشکیک در ماهیت را باور داشته باشیم که آن هم با محذوراتی مواجه می‌شود. در حالی‌که بر مبنای اصالت وجود، حرکت در جوهر به‌راحتی قابل تبیین است و محذوری در پی ندارد؛ همان‌طور که ملاصدرا با پی‌ریزی بنای فلسفی خویش بر پایه اصالت وجود، به‌خوبی توانست حرکت جوهری را تبیین کند. از دیگر مبانی تبیین حرکت در جوهر مسئلۀ تشکیک در حقیقت وجود است و از آنجا که این دو اصل به عنوان مبنا برای تفکر سینوی طرح‌ریزی نشده است او نتوانسته است به پذیرش حرکت و اشتداد در جوهر تصریح کند؛ هرچند در مواردی آراء و عبارات او مستلزم حرکت در جوهر است. بر اساس رویکرد «تعالی تفکر سینوی» می‌توان شواهدی از آن تعالی را در این بحث نیز شاهد بود. او نه‌تنها بر بنیاد مشائی خویش باقی نبوده، بلکه اصول و مبانی و «حکمتی متعالی» را نیز بیان کرده، هرچند در تفکر او برهم‌نهشتی نظام­مند ندارد. بر اساس همین تعالی رگه‌هایی، به اختلاف در قوت و ضعف، بر حرکت جوهری در تفکر سینوی وجود دارد و بر همین اساس، تعارضی که در این موارد در عبارات و تصریحات شیخ وجود دارد قابل رفع است. البته، توجه به این نکته مهم نیز لازم است که با توجه به عدم طرح مبانی اصل حرکت جوهری، نمی‌توان انتظار داشت که در این بحث، هم‌آنچه که در حرکت جوهری ملاصدرا مطرح و اثبات شده است، بعینه در عبارات شیخ‌ الرئیس- نفیاً یا اثباتاً - بیان شده باشد. همان‌گونه که از عبارات شیخ روشن گردید، در مواضع ایجابی عموماً از «حرکت در جوهر» سخن می‌گوید و یا آنجا که به انکار حرکت جوهری می‌پردازد، نفی حرکت در مقوله جوهر است که با آن چه منظور ملاصدراست، متفاوت به نظر می‌رسد، ولی وجود چنین جرقه‌هایی برای تعالی تفکر شیخ و نزدیک شدن به حکمت متعالیه و دور گشتن از حکمت مشاء و نیز برای استفاده ذهن پرنبوغی چون ملاصدرا برای طرح و تبیین اصل حرکت جوهری می‌تواند بسیار مفید و بلکه کافی باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Substantial motion in the light of Excellence in Avicenna' thought

چکیده [English]

abstract: Avicenna is known as the great Peripatetic Philosopher in the Muslim world. He developed Peripatetic thought and added a lot to it. He is not a pure peripatetic philosopher. His thoughts of the peripatetic to the transcendent philosophy has upgraded it a lot. For the first time, he used the term "transcendent wisdom." According to his transition from peripatetic to the transcendental philosophy, many of the principles of "transcendent wisdom" is traceable in his thoughts. In this article, we discuss substantial motion. Two important questions would be as follows: Can we search the substantial motion in Avicenna’s thoughts? Could the signs be found in its phrases? The author believes that signs can be found in the substantial motion in the statements and opinions of Sheikh. Author believes that Ibn Sina accepted the substantial motion, although not specified. In this paper, evidence on this entry is provided in Avicenna’s Thoughts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • ابن‌سینا
  • حرکت جوهری
  • تعالی تفکر سینوی
  • حکمت متعالیه
  • ملاصدرا
 
-    ابن سینا. (1376). الهیات شفا. تحقیق: سعید زاید. قم: کتابخانه مرعشی.
-    ابن سینا. (1375). کتاب النفس. تحقیق: حسن‌زاده آملی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
-    ابن سینا. (1404ق) (الف). التعلیقات. تصحیح: عبدالرحمن بدوی. بیروت: مکتبۀ الاعلام الاسلامی.
-    ابن سینا. (1363). المبدأ و المعاد. به اهتمام: عبداللّه‏ نورانی. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مگ گیل با همکاری دانشگاه تهران.
-    ابن سینا. (1362). النجاۀ من الغرق فی بحر الضلالات. تصحیح: محمد تقی دانش‌پژوه. تهران: دانشگاه تهران.
-    ابن سینا. (1375ق). شفا. المدخل. تصدیر: ابراهیم مدکور. قاهره: المطبعۀ الامیریه.
-    ابن سینا. (1404ق)(ب). الشفا. الطبیعیات. تحقیق: سعید زاید. قم: کتابخانه آیة اللّه مرعشی.
-    اسفراینی نیشابوری، فخرالدین. (1383). شرح کتاب النجاة. تهران: انجمن آثار مفاخر فرهنگی.
-    آشتیانی، سید جلال‌الدین. (1378). شرح حال و آراء فلسفی ملاصدرا. قم. دفتر تبلیغات اسلامی.
-    بهشتی، احمد. (1382). «همراه با استاد». مقالات و بررسیها. ش 74. ص 31-9.
-    بهشتی، احمد. (1382). غایات و مبادی(شرح نمط ششم اشارات). قم: بوستان کتاب.
-    بهشتی، احمد. (1385). تجرید(شرح نمط هفتم اشارات). قم: بوستان کتاب.
-    بهمنیار. (1375). التحصیل. تصحیح: مرتضی مطهری. تهران: دانشگاه تهران.
-    حسن‌زاده آملی، حسن(1394). شرح فارسی اسفار. قم: بوستان کتاب.
-    خراسانی، شرف الدین. (1357). نخستین فیلسوفان یونان. تهران: تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.
-    سبزواری، ملا هادی. (1413ق). شرح المنظومه. تصحیح: استاد حسن‌زاده آملی. تهران: نشر ناب.
-    سبزواری، ملا هادی. (1360). شرح غرر الفرائد. ‌به‌اهتمامِ مهدی محقق. تهران: دانشگاه تهران.
-    طوسی، خواجه نصیرالدین. (1379ق). شرح الاشارات و التنبیهات. تهران: مطبعة حیدری.
-    فروغی، محمد علی. (1360). فن سماع طبیعی. تهران: امیر کبیر.
-    فروغی، محمدعلی. (1383). سیر حکمت در اروپا. تهران: هرمس.
-    فلوطین. (1366). دوره آثار. ترجمه: محمد حسن لطفی. تهران: خوارزمی.
-    فلوطین. (1413). اثولوجیا. تحقیق: عبدالرحمن بدوی. قم: بیدار.
-    گاتری ویلیام کیت. (1378). الیائیان. ترجمه: مهدی قوام صفری. تهران: فکر روز.
-    گاتری ویلیام کیت. (بی‌تا). هراکلیتوس. ترجمه: مهدی قوام صفری. تهران: فکر روز.
-    گمپرتس، تئودور(1375). متفکران یونانی. ترجمه: محمد حسن لطفی. تهران: خوارزمی.
-    مصباح یزدی، محمد تقی. (1365). آموزش فلسفه. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
-    مطهری، مرتضی. (1370). درسهای الهیات شفا. تهران: حکمت.
-    مطهری، مرتضی. (1371). حرکت و زمان (درسهای قوه و فعل اسفار). تهران: حکمت.
-    مطهری، مرتضی. (1383). مجموعه آثار. تهران: انتشارات صدرا.
-    شیرازی، محمد ابن ابراهیم (ملاصدرا). (بی‌تا). الحاشیه علی الالهیات الشفا. قم: بیدار.
-    شیرازی، محمد ابن ابراهیم (ملاصدرا). (1363). مفاتیح الغیب. تصحیح: محمد خواجوی. تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگی.
-    شیرازی، محمد ابن ابراهیم (ملاصدرا). (1378). رساله حدوث. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
-    شیرازی، محمد ابن ابراهیم (ملاصدرا). (1981). اسفار. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
 
CAPTCHA Image