عوامل شکل گیری حزن و تحولات آن در عرفان و تصوف

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

2 دانشجوی دکتری رشته ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

چکیده

حزن از شروع پیدایش، همانند دیگر مباحث عرفانی، تحولاتی را پشت سر گذاشت. عامل اولیة شروع حزن و اندوه،‌ آیاتی از قرآن کریم و احادیثی از پیامبر (ص) است که مسلمانان را از عذاب آخرت بیم می‌دهد. با تأثر از این آیات و احادیث، عده‌ای غرق در ترس و خوف، با نگاهی به نقائص اعمال خود، در حزن و اندوه فرو رفتند. حزن در ابتدا، عکس‌العمل روحی و روانی این عده از اصحاب پیامبر (ص) بود که به بکائین مشهور ‌شدند؛ ولی در طی قرن اول هجری، به سبب بحران‌های سیاسی و اجتماعی بیشتر مورد توجه قرار گرفت و به عنوان یک میراث معنوی، از زاهدان اولیه به عرفان و تصوف اسلامی رسید.
بعد از این که حزن وارد حلقه‌های بحث صوفیان شد، مراتبی برای آن قائل شدند و علاوه بر خوف، از قبض و هیبت نیز به عنوان عوامل ایجاد آن نام برده شد و در برابر آن، بحث دربارة رجا، بسط و انس هم رونق گرفت.

تازه های تحقیق

نتیجه

1- حزن و اندوه که در آغاز اسلام به خاطر ترس از دوزخ و قهر الهی پدید آمده بود، در سدة اول به سبب حوادث و بحران‌های آن تقویت شد و پس از شکل گیری عرفان و تصوف، مورد توجه خاص صوفیان قرار گرفت. اهمیت حزن در تصوف اسلامی به حدی است که آن را به عنوان نشانه‌ای از حالات درونی سالک می‌دانند.

2- حزن به محض ورود در مباحث عرفانی، مورد توجه خاص قرار گرفت و برای آن مراتبی قائل شدند. حزن در عرفان و تصوف اسلامی لازمة سلوک سالک به شمار می‌آید. سالک با وقوف کامل بر آن، مکان و موقعیت خویش را در سلوک بهتر می‌شناسد.

3- حزن فراتر از یک مقام عرفانی است و حالتی است که در مقام‌های متفاوت همراه سالک است.

4- حزن در هر مرحله از سلوک به دلیل عوامل مشخصی به وجود می­آید؛ در ابتدای سلوک از خوف ناشی می‌شود. پس از آن ممکن است سالک به سبب قبض، دچار حزن شود. بعد از این مرتبه، هنگامی که عارف به وصال کامل و فنای در حق برسد، از خوف  و قبض، فراتر می‌رود و مدهوش هیبت حق می‌گردد و حزن و اندوهش به دلیل مشاهدة هیبت حق است. پس حزن ناشی از هیبت را می‌توان بالاترین نوع حزن صوفیانه به شمار آورد.

5- اندوه تا مرحلة هیبت ملازم سالک است و همین که خورشید حق روی نماید، سردی اندوه از قلب عارفان برچیده می‌شود. سالک پس از پیمودن همة مراحل سلوک و با رسیدن به انس، کاملا از حزن رها می‌شود.

6- مرتبة اول حزن که به دلیل خوف از عقوبت اخروی و کوتاهی در عبادات به وجود می‌آید، مربوط به مبتدیان طریقت است که به نام حزن شناخته می‌شود. مرتبة دوم آن که مربوط به عارفان است، با انقطاع موقت از حق به وجود می‌آید و آن را قبض می‌نامند. مرتبه نهایی حزن که مربوط به واصلان و فانیان دریای حقیقت است، از مشاهدة شکوه و عظمت محبوب ایجاد می‌شود و آن را هیبت می‌نامند.عارفان بزرگی چون عمر سهروردی، نجم‌الدین کبری، جنید بغدادی و هجویری به این مرتبه از حزن اشاره کرده‌اند.

7- در برابر خوف و قبض و هیبت که به فنا ختم می‌شود، رجا و بسط و انس قرار دارد که بنا برعقیدة بسیاری از عرفا از جمله جنید، سهروردی و هجویری، به بقا منتهی می‌شود و به همین دلیل، رجا و بسط و انس  را از خوف و قبض و هیبت برتر می‌دانند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Concept of Grief in Islamic Mysticism:Its Emergence and Developments

نویسندگان [English]

  • Sayyid Ali Asghar Mirbāqerifard 1
  • Hossein Āqahosseini 1
  • Mahdi Reza'i 2
چکیده [English]

Grief, from the beginning, has been among themes which have seen some stages and developments. The first causes of emerging grief are the Koranic verses and the prophetic Hadiths concerning the other-worldly punishment, with which Muslims are intimidated. Foremost, grief was the spiritual and inner reaction of the Prophet Muhammad's Companions Known as 'the weepers'. During the first century, such a thing was considered more and more as a result of political and social crises; subsequently, the concept of grief as a spiritual heritage transmitted from the early devouts to the Muslim mystics. When this concept was discussed by the Muslim mystics, they affirmed some degrees for it as well as described its inner causes including fear, contraction and awe. The present article deals with such factors and its developments
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • grief
  • fear
  • hope
  • contraction
  • spiritual expansion
  • school of Baghd
  1.  

    1. قرآن مجید
    2. ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد. المنتظم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادرعطا. بیروت: دارالکتب العلمیة، 1992.
    3.  ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد. صفة الصفوة، تحقیق محمود فاخوری، بیروت: دارالمعرفة، 1985.
    4. ابی‌نعیم اصفهانی، احمدبن عبدالله. حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء . بیروت: دارالکتب العلمیة، 1967.
    5. انصاری، خواجه عبدالله. طبقات الصوفیه، تصحیح محمد سرور مولایی. تهران: انتشارات توس، 1362.
    6. انصاری، خواجه عبدالله. منازل السائرین. ترجمه و شرح روان فرهادی، تهران: انتشارات مولی، 1361.
    7. بدوی، عبدالرحمن. تاریخ التصوّف الاسلامی من البدایة حتی نهایة القرن الثانی. کویت: وکالة المطبوعات، 1978.
    8. سبکی، تاج الدین. طبقات الشافعیة الکبری،مصر: مطبعة الحسینیة المصریة، بی تا.
    9. سراج، ابونصر. اللمع فی التصوف، ترجمة مهدی محبتی، تهران: انتشارات اساطیر، 1382.
    10. سلمی، ابو عبدالرحمن. طبقات الصوفیه، تحقیق نورالدین شریبه. قاهره: جماعة الازهر للنشر و الترجمة، 1953.
    11. سهروردی، ابوحفص عمر. عوارف المعارف، ترجمه­ی ابومنصور عبدالمومن اصفهانی . تهران: انتشارات علمی – فرهنگی، 1364.
    12. شعیب، شیخ محمدة. مرآة الاولیاء. تصحیح غلام ناصر مروت. اسلام‌آباد: انتشارات مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1379.
    13. عطار، فریدالدین. تذکرة الاولیاء، تصحیح نیکلسون، با مقدمة محمد قزوینی. تهران: چاپخانة مظاهری، 1336.
    14. _________ . تذکرة ‌الاولیاء، تصحیح محمد استعلامی،‌ تهران: انتشارات زوار، 1346.
    15. غزالی، احمد. مجموعه آثار فارسی، به اهتمام احمد مجاهد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1376.
    16. غزالی، محمد. کیمیای سعادت. تهران: کتابخانه مرکزی، 1352.
    17. قشیری، عبدالکریم بن هوازن. الرساله، ترجمه­ی ابوعلی حسن بن احمد العثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345.
    18. لاهیجی، شمس الدین محمد. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز،تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و... . تهران: انتشارات زوّار، 1374.
    19. مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد. شرح التعرّف لمذهب التصوّف، مقدمه محمد روشن. تهران : انتشارات اساطیر، 1365.
    20. نجم‌الدین کبری، احمد بن عمر بن محمد. فوائح الجمال و فواتح الجلال، ترجمه­ی محمدباقر ساعدی، تهران: انتشارات مروی، 1368.
    21. هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. کشف المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، تهران: انتشارات طهوری، 1380.
CAPTCHA Image