نظریه احوال از کلام تا فلسفه

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو دکتری رشته فلسفه و کلام دانشگاه علامه طباطبایی

2 استادیار رشته فلسفه و کلام دانشگاه دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

نظریه حال نخستین بار به صورت رسمی توسط متکلم معتزلی، ابو هاشم جبایی مطرح شده است. این بحث که ناظر به مسئله صفات باری تعالی بوده، در مواجهه با محذور شرک ارائه گردیده. اما بسیاری از متکلمان و فیلسوفان، این نظریه را مردود شمرده اند. ظاهر کلام فیلسوفان نشان‌گر آن است که آنها بین نظریه حال و نظریه ثابت نوعی ترادف دیده اند و لذا نقد نظریه حال در سیاق استغراب از نظریه ثابت و تهاجم به مؤلفینش دیده می شود. تکیه اصلی ناقدان این دو نظریه بر معقول نبودن واسطه میان وجود و عدم است و آنان با این رویکرد هستی شناسانه، نظرات کلامی را با تمرکز بر مسئله علم الهی به معدومات به چالش کشیدند.
واقعیت این است که نظریه حال فارغ از کیفیت علم الهی، ناظر به نحوه اتصاف خداوند به مطلق صفات بوده است و شبیه آن پیش از مطرح شدن در حوزه معتزلی، در اندیشه شیعی توسط هشام بن حکم مطرح گشته است. اینکه رابطه ذات و صفات از وجهه نظر متکلمین مورد نظر چه سنخیتی با سخن فلاسفه در این زمینه داشته است مجال را برای پیگیری رابطه پنهانی نظرات آنان با ایده های عرفانی که صفوف عرفا را از فلاسفه جدا کرده باز می کند.
اهمیت مبحث صفات خدا از یک طرف و ویژگی تشیع در ارائه مباحث ظریف اعتقادی و وجود سابقه ای از این دست نظریه در آن از سوی دیگر، بازخوانی تاریخی این نظریه و بازشماری کارکردهای آن را لازم می گرداند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Theory of Modes from Theology to Philosophy

نویسندگان [English]

  • ali tabatabai najafi 1
  • Ghasim Poorhassan Darz 2
1 PhD student of philosophy and theology, Allamah Tabatabaii University
2 Assistant professor of department of philosophy, Allamah Tabatabaii University
چکیده [English]

The theory of modes has been officially propounded for the first time by the Mu'tazilite theologian Abu Hashim Jobayei. This theory, which is related to issue of Divine attributes, has been proposed to confront with the constraint of polytheism.  However, many philosophers and theologians have rejected it. Philosophers' views apparently indicate that they regard the theory of modes and the theory of subsistent as synonymous. Therefore, the criticism of the theory of modes is evaluated in the context of its difference with the theory of subsistent and challenges against its developers. Critics of these two theories mainly emphasize on the irrationality of intermediary between existence and non-existence and criticize theological views using this ontological approach and focusing on the Divine knowledge of the non-existent. In fact, the theory of modes, apart from the quality of divine knowledge, is related to the manner of qualifying God with absolute attributes and is similarly propounded in Shi'a thoughts by Hisham b. Hakam before its proposition in Mu'tazilite school. The congruence of the aforementioned theologians' and philosophers' views on the relationship between essence and attributes provides the ground for pursuing the hidden relationship between their views with mystical ones, which separates mystics from philosophers. Therefore, Historical rereading of this theory and recounting of its functions is necessary due to the importance of the issue of God's attributes on the one hand, and the Shi'ite school's record of such theories and its particular discussions of subtle doctrinal issues on the other hand.

کلیدواژه‌ها [English]

  • modes
  • subsistents
  • pseudo-modes simile
  • denial of divine attributes
  • the relationship between essence and attributes
  1. قرآن کریم.
  2. آملی، سید حیدر (1368). مخزن الاسرار و منبع الانوار، تصحیح: هنری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
  3. ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین (1380). اسماء و صفات حق، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.
  4. ــــــــــــــ (1362). وجود رابط و مستقل در فلسفه اسلامی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
  5. ابن ترکه، صائن الدین (1378). شرح فصوص الحکم، قم: انتشارات بیدار.
  6. ابن سینا، حسین بن عبد الله (1404). الهیات شفا، قم: انتشارات کتاب‌خانه آیة‌الله مرعشی نجفی.
  7. ــــــــــــــ (1332). المبدأ والمعاد، ترجمه: محمود شهابی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  8. ــــــــــــــ (1239). الاشارات والتنبیهات، به اهتمام: محمود شهابی، تهران: انتشارات دانشگاه.
  9. ــــــــــــــ (1421). التعلیقات، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم.
  10. ابن عربی، محیی الدین محمد (بی‌تا). الفتوحات المکیة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  11. احمدوند، معروف علی (1389). رابطه ذات و صفات الاهی، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
  12. اسعدی، علی‌رضا (1388). هشام بن حکم، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  13. اشعری، ابوالحسن (1980). مقالات الاسلامیین، به کوشش: هلموت رب‌تر، ویسبادن.
  14. اشعری قمی، سعد بن عبدالله (1361). المقالات والفرق، به کوشش: محمدجواد مشکور، تهران: موسسه مطبوعاتی عطائی.
  15. ایجی، عضد الدین (1400). المواقف فی علم الکلام، قاهره: مکتبة المتنبی.
  16. بغدادی، عبد القاهر (1367/1947). الفرق بین الفرق، به کوشش: محمد زاهد بن حسن کوثری، قاهره: مکتب نشر الثقافة الاسلامیة.
  17. جرجانی، میر سید شریف علی (1412). شرح المواقف، قم: منشورات الرضی.
  18. حسن‌زاده آملی، حسن (1413/1372). اضواء علی المنزلة العلمیة للشیخ المفید، ترجمه: عباس اسدی، قم: کنگره جهانی بزرگ‌داشت هزاره شیخ مفید.
  19. حسینی طهرانی، سید محمد حسین (1432). توحید علمی و عینی در مکاتیب حکمی و عرفانی، مشهد: انتشارات علامه طباطبایی، چاپ هشتم.
  20. حلی، حسن ین یوسف (1416). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح و تعلیق: حسن حسن‌زاده آملی، قم: مؤسسه نشر اسلامی، چاپ ششم.
  21. ربانی گلپایگانی، علی (1387). کلام تطبیقی، قم: جامعة المطصفی العالمیة، چاپ دوم.
  22. رضانژاد، غلام‌حسین (1380). حکمت‌نامه یا شرح کبیر بر منظومه، تهران: الزهراء.
  23. سبزواری، ملاهادی (1372). شرح الاسماء، تصحیح: نجف‌قلی حبیبی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  24. سهروردی، شهاب الدین یحیی (1373). مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و مقدمه: هنری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم.
  25. شبستری، محمود (1371). مجموعه آثار، به اهتمام: صمد موحد، تهران: انتشارات طهوری.
  26. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1956). الملل والنحل، به کوشش: محمد بدران، قاهره: مکتبة الانجلو مصریة.
  27. ـــــــــــــــ (بی‌تا). نهایة الاقدام، به کوشش: آلفرد گیوم، قاهره: مکتبة المتنبی.
  28. ـــــــــــــــ (1968). الملل والنحل، به کوشش: عبد العزیز محمد وکیل، قاهره: موسسة الحلبی.
  29. شیرازی، صدر الدین محمد (بی‌تا). الاسفار الاربعة، قم: مکتبة مصطفوی.
  30. ــــــــــــــ (1380). المبدأ والمعاد، ترجمه و شرح: محمد ذبیحی، قم: انتشارات اشراق، چاپ اول.
  31. ــــــــــــــ (1378). مجموعه رسائل فلسفی، تحقیق و تصحیح: حامد ناجی اصفهانی، تهران: انتشارات حکمت، چاپ دوم.
  32. طباطبایی، سید محمد (1388). بدایة الحکمة، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
  33. طوسی، نصیر الدین (1405/1985). نقد المُحصّل، بیروت: دار الاضواء، چاپ دوم.
  34. عبدالله، محمد رمضان (1986). الباقلانی و آراؤه الکلامیة، بغداد: مطبعة الامة.
  35. قاضی عبد الجبار بن احمد (1972). فرق و طبقات المعتزلة، به ‌کوشش: علی سامی نشار و عصام‌الدین محمدعلی، اسکندریه: دار المطبوعات الجامعیة.
  36. قمی، قاضی سعید (1362). کلید بهشت، تصحیح: سید محمد مشکاة، قم: انتشارات دار الزهراء، چاپ اول.
  37. قیصری، داوود (1416). شرح فصوص الحکم، تصحیح: محمد حسن الساعدی، بی‌جا: انوار الهدی، چاپ اول.
  38. قونوی، صدرالدین (1375). النفحات الالهیة، تصحیح: محمد خواجوی، تهران: انتشارات موسی، چاپ اول.
  39. کاشانی، ملا عبدالرزاق (1363). شرح فصوص الحکم، قم: انتشارات بیدار.
  40. لاهیجی، ملا عبدالرزاق (1428). شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، به کوشش: اکبر اسد علی‌زاده، بی‌جا: مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ دوم.
  41. مجتهد شبستری، محمد (1367). احوال،تهران: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
  42. مسعودی، ابو الحسن علی بن حسین بن علی (بی‌تا). مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت: دار الاندلس.
  43. مصباح یزدی، محمد تقی (1370). آموزش فلسفه، قم: سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم.
  44. ــــــــــــــــ (1380). شرح اسفار اربعه، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول.
  45. مفید، محمد (1403/1983). اوائل المقالات، بیروت: دار الکتاب الاسلامی
  46. ولفسون، هنری اوسترین (1368). فلسفه علم کلام، ترجمه: احمد آرام، تهران: انتشارات الهدی.
CAPTCHA Image