اصالت یا اعتباریت وجود، نزاعی مبتنی بر اطلاقات وجود

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموختۀ دکترای فلسفه و کلام اسلامی پردیس فارابی دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه تهران ـ پرذیس فارابی

چکیده

مى‌دانیم در مسألۀ فلسفی «اصالت وجود یا ماهیّت»، فارغ از پیش‌فرض‌هاى برخی اهل نظر و با لحاظ یای مانعة الخلوّ، چهار حالت متصوّر است. غالب اندیشمندان مسلمان در این باره نظریّه‌ای را مطرح داشته و بعضی از آنان نیز به سود دیدگاه خود دعوی برهان نموده‌اند؛ لیکن ورود ایشان به این مسأله، حکایت از عدم اتّفاق نظر پیرامون مبادى تصوّری و تصدیقی مربوطه دارد. در این میان، اطلاقات متعدّد مفاهیم «وجود» و «ماهیّت» از جمله‌ مهم‌ترین مبادی تصوّرى مسألۀ مزبور است. در نوشتار پیش رو با تکیه بر اطلاقات «وجود» ـ در نزد متفکّرانى که آگاهانه به این مبحث ورود نموده‌اند ـ و تحلیل و مقایسۀ آنها با یکدیگر به لحاظ تأثیرپذیری و تطبیق؛ نشان داده مى‌شود که نزاع اصالت یا اعتباریّت وجود، مسأله‌ای برهان‌پذیر نیست تا با اثبات یک نظریّه، سایر نظرات را از میدان برون راند، بلکه سرنوشت این مسأله صرفاً بر تلقّی اوّلیّۀ هر اندیشمندى از مفهوم «وجود» ابتنا دارد. ‌

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیرى

حاصل تأمّلات مذکور آن است که سه مورد از دعاوی مشهور در محافل فلسفی ـ که صدرائیّان بیش از پیش بدان دامن مى‌زنند ـ به غایت محلّ تأمّل است:

     یکی مسألۀ «بداهت مفهوم وجود» که صرفاً ناظر به معناى مصدرى وجود است و شامل سایر معانی آن نمى‌گردد؛ بلکه با ملاحظۀ اطلاقات متعدّد این واژه در مکاتب فکری مختلف و حتّی در نصوص دینى، مى‌بایست به جای «أعرف الأشیاء»، آن را «اغلط الأشیاء» محسوب داشت.

     دو دیگر، ادّعای برهانى بودن اصالت وجود یا اعتباریّت آن است که با عنایت به مرادات متفاوت اهل نظر از این مفهوم در مقام طرح این مسأله و تبیین نسبت بین وجود و ماهیّت در اشیاء، دعوی سستی به شمار مى‌رود؛ چه برخی معانی «وجود» همچون وجود به معنای صورت در اصطلاح فارابی، وجود خاص در کلمات ابن‌سینا، وجود حقیقی در اصطلاح ابن‌عربی، وجود اسمی در آثار ملّاصدرا و وجود به معنای نور و مادّه در اصلاح شیخ احسائی؛ از ابتدا و بدون حاجت به اقامۀ هر گونه دلیلی، مبیِّن مابإزاء عینی داشتن یا منشأ آثار بودن آن است و در مقابل، بعضی از معانی وجود همچون مفهوم عام وجود، معنای مصدری وجود، مقسم مقولات و ... دالّ بر انتزاعی بودن این مفهوم فلسفی است. بنابراین نزاع «اصالت یا اعتباریّت وجود» بر مبادی تصوّری آن ابتنا دارد.

     سه دیگر آنکه، گرچه این نوشتار نسبت به مفهوم «ماهیّت» و اطلاقات آن ساکت است، امّا با عنایت به برخی اطلاقات وجود در نزد فارابی، ابن‌سینا و احسائی، دیگر نمى‌توان قول به اصالت توأمان این دو مفهوم را امری محال انگاشت.                                                                                                                     

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Principality or Abstractedness of Existence: A Dispute on the Basis of Ascriptions of Existence

نویسندگان [English]

  • Mahmood Hadayatafza 1
  • Hasan Qanbari 2
1 (Corresponding Author) PhD, Farabi College, University of Tehran,
2 Associate Professor, Farabi College, University of Tehran
چکیده [English]

As we take it for granted, regardless of some taken presuppositions and with respect to bringing the “exclusive or” into play, three modes are perceivable for the philosophical question of “the principality of existence or quiddity”. Some Muslim thinkers have sorted out a theory in this regard and others have argued for their own adopted view; while the mode thinkers have taken to stride in the debate at hand shows their disagreement lied based on a priori principles. Naturally, the concept of “existence” and “quiddity” can be considered as the most fundamental conceptual origins of the debate in question. In this article, adopting the method related to history of philosophy and on the basis of ascriptions of “existence” –to which some thinkers have given meticulous thought-, some outstanding analyses and comparisons in terms of thinkers’ exchanges have been accomplished.  This research findings are as follows:
Firstly, the concept of “existence” should not be called the most known thing per se as it does possess various ascriptions.
Secondly, as the dispute concerning the principality or abstractedness of existence is not a matter of demonstration, one cannot argue merely for one theory so to simultaneously undermine other ones. However, this question entirely relies upon the primary perception each thinker has taken for “existence”.
Thirdly, since some ascriptions of “existence” imply its concrete composition with quiddity, it’s no longer intelligible to simultaneously speak of the abstractedness and principality of the two sides.   

کلیدواژه‌ها [English]

  • Al-Farabi
  • Particular Existence
  • Real Existence
  • Ibn Arabi
  • Nominal Existence
  • Concrete Composition
  • Shaykh al-Ahsaei
  • Allameh Semnani
آشتیانی، سیّد جلال‌الدین. (1382). هستی از نظر فلسفه و عرفان. چاپ چهارم. قم: بوستان کتاب.
احسائی، شیخ احمد. (1430 ق). جوامع الکلم. بصره: مطبعه الغدیر.
احسائی، شیخ احمد. (1428 ق). شرح رساله المشاعر. با مقدّمه و تحقیق توفیق ناصر البوعلی. بیروت: مؤسّسة البلاغ.
ابراهیمی دینانی، غلام‌‌حسین. (1379). ماجرای فکر فلسفی. ج سوّم. تهران: طرح نو.
ابراهیمی دینانی، غلام‌‌حسین. (1381). قواعد کلّی فلسفی در فلسفۀ اسلامی. چاپ سوم. ج دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابن‌ترکه، صائن‌الدین علی ‌بن‌‌محمّد. (1360).  تمهید القواعد. حواشی از آقا محمّدرضا قمشه‌ای و آقا میرزا محمود قمّی و با مقدّمه و تصحیح سیّد جلال‌الدین آشتیانی. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
ابن‌رشد، محمّد بن‌‌ولید. (1377).  تلخیص مابعدالطّبیعه. تحقیق و مقدّمه از دکتر عثمان یحیی. تهران: حکمت.
ابن‌رشد، محمّد بن‌‌ولید. (1993 م). تهافت التّهافت. مقدّمه و تعلیق از محمّد العریبی. بیروت: دارالفکر.
ابن‌سینا، حسین‌ بن‌‌عبداللّه. (1404 ق. الف). التّعلیقات. تحقیق از عبدالرحمن بدوی. بیروت: مکتبه الأعلام الإسلام.
ابن‌سینا، حسین‌ بن‌‌عبداللّه. (1404 ق. ب).  الشّفاء (المنطق). ج اول. تحقیق از سعید زائد. قم: مکتبه آیه اللّه المرعشی.
ابن‌سینا، حسین‌ بن‌‌عبداللّه. (1404 ق. ج).  الشّفاء (إلهیّات). تحقیق از سعید زائد. قم: مکتبه آیه اللّه المرعشی.
ابن‌عربی، محمّد بن‌‌علی. (1336 ق).  انشاء الدّوائر. لیدن: چاپ بریل.
استر‌آبادی، محمّدتقى. (1358). شرح فصوص الحکمه. به کوشش محمّدتقى دانش‌پژوه. تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌‌المقفّع. (1357).  المنطق، مقدّمه و تحقیق از محمّدتقی دانش‌پژوه. تهران: انجمن فلسفۀ ایران.
حائری مازندرانی، محمّدصالح. (1362). حکمت بوعلی سینا، ج سوم. تهران: نشر حسین علمی و نشر محمّد.
حکمت، نصراللّه. (1389). متافیزیک ابن‌سینا. تهران: الهام.
رحیمیان، سعید. (1383). هویّت فلسفۀ اسلامی. قم: بوستان کتاب.
سبزواری، ملّاهادی. (1430 ق). شرح المنظومه. ج اوّل. با حواشی محمّدتقی آملی، تصحیح و تعلیقات از فاضل حسینی میلانی. قم: ذوی‌القربی.
سهروردی، شهاب‌الدّین. (1380). مجموعه مصنّفات. چاپ سوم. به تصحیح هانری کربن. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شنب غازانی، سیّد اسماعیل. (1381).  فصوص الحکمه و شرحه. مقدّمه و تحقیق از علی اوجبی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
طباطبایی، سیّد محمّدحسین. (1362). نهایه الحکمه. قم: مؤسّسه النّشر الاسلامی.
فارابی، ابونصر. (1405 ق). فصوص الحکمه. تحقیق از محمّدحسن آل یاسین. قم: بیدار.
فارابی، ابونصر. (1986 م). الحروف. چاپ دوم .مقدّمه، تحقیق و تعلیق از محسن مهدی. بیروت: دارالمشرق.
فیّاض لاهیجی، ملّاعبدالرزّاق. (1383). گوهر مراد. مقدمه از زین‌العابدین قربانی. تهران: نشر سایه.
فیّاضى، غلام‌‌رضا و دیگران. (1384). عینیّت وجود و ماهیّت. فصلنامۀ کتاب نقد.  (35)، ۳۰۶-۲۷۳.
کلینی، محمّد بن‌‌یعقوب. (1407 ق). الکافی. چاپ چهارم. به تصحیح علی‌اکبر غفّاری و محمّد آخوندی. تهران: دار الکتب الإسلامیّه.
گوهر، حسن. (1372). مخازن. ترجمۀ محمّد عیدی خسروشاهی. تهران: بهبهانی.
لاهیجانی، محمّدجعفر. (1376). شرح رساله المشاعر. با حواشی سیّد جلال‌الدّین آشتیانی. تهران: امیرکبیر.
مصباح یزدی، محمّدتقی. (1375). دروس فلسفه. چاپ دوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مطهّری، مرتضی. (1377). مجموعه آثار. مجلّد نهم. تهران: صدرا.
مظفّر، محمّدرضا. (1384). منطق. چاپ پانزدهم. ترجمۀ علی شیروانی. قم: دارالعلم.
ملّاصدرا، محمّد بن‌‌ابراهیم. (1981 م).  الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. چاپ سوم. تعلیقات از ملّاهادى سبزواری و علّامه طباطبایی. بیروت: دار احیاء التّراث.
ملّاصدرا، محمّد بن‌‌ابراهیم. (1363).  المشاعر. چاپ دوم. تهران: طهوری.
میرداماد، سیّد محمدباقر. (1367). القبسات. چاپ دوم. به اهتمام مهدی محقّق و سیّد علی موسوی بهبهانی. تهران: دانشگاه تهران.
میرداماد، سیّد محمدباقر. (1385). مصّنفات، مجلّد دوم. به اهتمام عبداللّه نورانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
یثربی، سیّد یحیی. (1383). عیار نقد2. قم: بوستان کتاب.
CAPTCHA Image